– de Bovore Mele –
Su 24 de Sant’Andria de su 1908 rapresentantes de sa cultura e de sa polìtica albanesos si fiant riunidos in Monastir (Albania) pro agatare un’ùnica manera de iscriere e una variante istandard ùnica de s’albanesu. S’albanesu est partidu in duas variantes una de su Nord, sa ghega, e una de Sud, sa tosca, in ue sas duas regione geogràficas sunt segadas in duas dae su Riu Iscombi. Sos albanesos seberaiant de impreare a sa variante de su tzentru fìsicu de s’Albania sa de su territòriu de Elbasan a pagu tretu dae sa tzitade ispèrdida prus manna de su territòriu bìvida in època imperiale romana est a narrere Partini.
Como però bos chèrgio contare unu contu: sos labeates sunt una populatzione albanesa arribada in època imperiale romana in sa parte prus a Sud de s’Albania, in antighidade, 2000-1500 annos in antis de Cristos, custos fiant mutidos sardeates e biviant in su Nord de s’Albania, a presu de Iscutari, in ue in un’isula in mesu a una bartza (lago artificiale), mutida “Liqeni Vau i Dejes”, s’agatant galu sas ruinas de sa capitale meda antiga issoro est a narrere sa tzitade de Shurda o Sharda.
Sos labeates dae tempos meda antigos cantant a tenore, custu cantu lu mutint “Kenge Labe”, e cantant fintzas a ghiterra in re.
In su 1911 sos labeates armados derrotaiant in Albania sena remissione a sas tropas italianas addestradas, ma abirgongiadas male dae custa populatzione montagnina. De pustis de custa derruta italiana e acabada sa gherra primàrgia balcanica, su 28 de Sant’Andria 1912 beniat decrarada dae Ismail Kemali, eroe natzionale albanesu, s’indipendèntzia de s’Albania. E gasi in su 1911 s’Itàlia aiat dèpidu pro more de sos derreores labeates, mancari, no aeret chertu, rinuntziare a su domìniu de s’Albania.
Depimus narrere ca su geògrafu bizantinu prus mannu Istèvene de Bisàntziu fiat istadu incarrigadu da s’Imperadore Bizantinu in su 600 de pustis de Cristos de classificare a totu sas populatziones de s’Impèriu assemprende de cale gasta ètnica fiant. Cando issu fiat lòmpidu a classificare a sos sardos aiat iscritu una cosa ispantosa “sos sardos sunt etnicamente che a sa populatzione de Partini”. Est a narrere che a sos labeates.
Sos antepassados de sos labeates, pòpulu illiricu e pelàigu (pelasgico), in antighidade fiant sos sardiates, chi 2000-1500 annos in antis de Cristos, fiant lòmpidos a Sardigna fraighende una tziviltade manna noa, est a nàrrere sa nuràgica, dae in ue fiat nàschida sa cultura e sa limba sarda de oe, prus o mancu latinizada chi siat, ca, in sas biddas de s’internu, galu como sas paràulas non neolatinas impreadas sunt, a bisu meu, pro su prus illiricas e pelaigas.
E custu a chie li paret li serbat pro cumprèndere dae in ue benimus a parre meu, ma a totu cantos, su chi s’est coladu in Albania, potzat serbire pro ischire a faghere che a Monastir in Albania pro sa limba nostra.
Tando torrende a sas peleas nostras nois semus in Sardigna pro sa variante ùnica sa Limba Sarda Comuna, ma, giai chi bi semus, pensade-bos bene ite diat èssere acaèssidu in Albania si in su 1911 s’Itàlia aret derrotadu sos labeates e non su revessu.
Àteru chi variante ùnica. Sos italianos nche diant àere burradu su Cungressu de Monastir de 1908 e diat èssere acadèssidu su chi acadesset oe in Sardigna sinnende-lu cun sas afirmatziones sòlitas “il sardo è una multilingua, è un insieme di dialetti non unificabili, una lingua barbara, quindi tutte le varianti peraltro senza dignità di lingua devono essere codificate e salvaguardate … e gasi sighende …. o megius e gasi ufrende-nos-nche-los”.
Ma in Albania totu custu non lis est revèntidu ca su pòpulu de sos cantadores a tenore non si lis at premitidu.
B’at de narrere ca fintzas sos sardos sunt su pòpulu de sos cantadores a tenore.
Ma annango de prus ca in custos annos apo collidu mìgias de paràulas prelatinas impreadas in sas biddas de sa Barbàgia chi in sardu antigu si mutiat Arvaria o Arvarè. Medas sardos oe faeddant sa limba neolatina sarda. Ma s’annotat ca sos mannos de sas biddas de Arbarè (Barbàgia) ant serbadu dae mìgias de annos faghet e fintzas a sos tempos reghentes sas paràulas de un’ àtera limba sardista non neolatina chi est prus antiga. Custos faeddos non cherent faddidos cun su sardu modernu neolatinu.
Su sardu antigu o protosardu fiat faeddadu in Arbarè o Barbàgia fintzas a s’Edade de Mesu cando sa Crèsia Latina si fiat sostituida a sa Crèsia Grega de pustis de ischissiura de Oriente (1054 de pustis de Cristos).
Custas paràulas prelatinas esistint galu mancari sa cultura dominante rapresentada dae su podere polìticu de s’istadu guvernende in su momentu istòricu, dae s’iscola sua, dae sa crèsia latina, apant semper chircadu, pensende mancari onestamente in coro issoro de faghere cosa giusta, de burrare custos termines antigos ca fiant cunsiderados antigòrios pagesos, est a narrere de massajos, sostituende·los cun paràulas latinas.
Custos tèrmines antigos prelatinos non sunt gergales comente ant naradu medas bias tzertos linguistas istràngios, ma pertenent a una limba antiga, non neolatina, sardista antiga, chi est semper sa nostra e est sa limba protosarda o limba mutida “arvaresha”, est a narrere barbaritzina, limba sorre de de s’etruscu, de su corsicanu antigu, de s’illiricu o gregu antigu pre-doricu e de s’ischipetaru modernu. Bastat chi su sardu barbaritzinu agarret unu vocabulàriu e una grammàtica ischipetaros e si pòngiat a las istudiare dende cuidadu a sos tèrmines e ponende·los a pare cun su sardu antigu. Gasi s’at a bidere craramente ca un’issumentzia manna istrana de termines prelatinos sardas sunt aguales o tenent sa matessi raighina o su matessi nùmeru de telas, vocales e cunsonantes de sa limba illirica ischipetara.
Cando fia pitzocu sos mannos peri a mie ant contadu s’istrivillu “uni, ‘yn, teri, canteri …e gasi sighende”.
Oe mi pesso ca custa manera antiga de narrere sos nùmeros est de astile un’imporrincu de sos antepassados a sos benidores pro lis dare a coro su verdaderu atrèmpiu culturale de sa natzione sarda chi non fiat latinu ma pertenessente a una limba prus antiga marinera e de trastu orientale chi si fiat ispainada in su Mediterràneu.
Deo custas paràulas antigas las apo intesas dae sos mannos meos durgalesos de su biddagiu de Sa Chejedda e de Sa Dobora. Medas de custas paràulas las apo intesas in Ollollai in ue apo bìvidu. Apo traballadu in Ogiastra e fintzas inoghe, in Ussassa, in Àrthana, in Orthullè, in Baunè in Gairo e gasi sighende, apo intesu tzertas paràulas.
Custas biddas ant in cumone ca pertenessent totu a sas terras de Arbarè (Barbàgia), sas terras antigas de sos ilienses numenados dae sos conchistadores romanos.
No est fàtzile chi sos linguistas revisionent su pensamentu issoro ma s’orighine de sa cultura sarda antiga est orientale.
No est isballiadu afirmare ca su sardu est su pòpulu prus orientale de s’Europa Otzidentale.
Apo mascadu cun su libru intituladu “Arvareshu” de inconcare a impostare de nou sa limba sarda “arvaresha” (proto sarda), chi at in onni casu una modernidade manna sua, faghende sa proposta orgànica de sa limba antiga prelatina sarda chi fiat illirica.
Siat craru sa limba nostra oe est su sardu neolatinu istèrridu cun sa Limba Sarda Comuna, ma cheret peri a ischire ca de su sardu prelatinu esistint galu medas paràulas. Custa limba antiga faghiat parte de una famìllia linguìstica ispèrdida mutida Tirrènica o Tirsenica de sa cale nde faghiat parte s’etruscu, sa limba de s’isula de Lemnos, su protosardu, su corsicanu prelatinu, su Retziu est a narrere su prelatinu ladinu de sos Alpes, su gregu predoricu cun su cale Omeru aiat iscritu s’istèrrida primàrgia de s’Odissea de pustis sostituida dae su gregu modernu chi iscansat meda meda dae su gregu antigu. De custa famìllia oe s’ùnica limba abarrada est s’albanesu.
In pràtica custa limba sarda prelatina fiat de sa matessi famìllia linguìstica de sos pelaigos, pelasgici in italianu, chi fiat de atrempiu illiricu.
Mintzichè (Ecco perchè) nois sardos amus su propriu atrempiu antigu de sos labeates albanesos cantadores a tenore issos, cantadores a tenore nois, cun issos cumpartzimus sos tempos antigos ma pro sa limba sarda nostra neolatina, cun su sentidu, nois sardos cherimus cumpartzire sa sorte de sa limba issoro albanesa chi in custu ùrtimu sèculu s’est afirmada comente limba natzionale de s’Albania.
Leave a comment