– de Salvatore Serra –
Su Paisu Bascu (in bascu: Euskal Herria, ‘paisu de limba basca’) includet sos territòrios chi currispondent pagu prus o mancu a s’àrea linguìstica basca in tempos istòricos. Sa bandera identificativa de su pòpulu bascu est sa ikurriña. In su tempus presente custos territòrios s’agatant in parte in s’Istadu ispagnolu e in parte in s’Istadu frantzesu, e tenent grados de autonomia diferentes meda. Non b’at peruna entidade amministrativa reconnota chi pertochet sa totalidade de Euskal Herria.
Su Paisu Bascu òcupat una superfìtzie de 20.664 km² in s’ala de ponente de sos Pireneos, in su mare Cantàbricu (gulfu de Biscàglia). Tenet un’idioma suo, su bascu, e una populatzione de unos tres miliones de abitantes, chi duos milliones e mesu tenent sa tzitadinàntzia ispagnola e su restu sa tzitadinàntzia frantzesa. Est formadu dae 7 territòrios o provìntzias (in bascu lurralde, plurale lurraldeak): Àlaba, Biscaia, Guipúscoa, Navarra, Baixa Navarra, Lapurdi, e Zuberoa. In manera ufitziosa, mancari no ufitziale, Vitoria est sa capitale de sa comunidade autònoma de su Paisu Bascu e Pamplona est cunsiderada sa capitale istòrica.
Sa limba basca la faeddant galu in manera abituale in unas cantas regiones, mescamente in Guipúscoa, in sa parte orientale de Biscàglia, in su nord de Navarra e in parte de su Paisu chi istat suta de s’amministratzione frantzesa. In àteros giassos su castiglianu o su frantzesu sunt intrados in parte de su bascu. Oe in die su bascu est limba ufitziale in sa comunidade autònoma de su Paisu Bascu e in partes de sa comunidade forale de Navarra; però non tenet reconnoschimentu ufitziale in sas regiones suta de s’amministratzione frantzesa.
Limba basca
Su bascu (euskarao, cunforma a sos dialetos, euskera, eskuara, eskara, uskarao üskara), est una limba isulada (sena relatzione cun peruna famìlia linguìstica connota). Lu faeddant, in su tempus presente, in su prus de sa comunidade autònoma de su Paisu Bascu e parte de sa Navarra (in Ispagna) e in su Paisu Bascu de su Nord (dipartimentu de sos Pireneos atlànticos, Aquitània, in Frantza). Est s’única limba preindoeuropea in Europa. In antigòriu, s’àmbitu linguìsticu suo interessaiat totu s’Aquitània, la Rioja, sos Pireneos aragonesos e parte de sos Pireneos catalanos.
Calicunu pensat chi unas cantas paràulas chi li sunt pròpias protzedint dae s’edade de sa pedra, ca derivant dae sa paràula haitz, ‘pedra’:
aiztoo ainzto, ‘gurteddu’
aizkora, ‘istrale’
Àteros tenent dudas subra de custa etimologia, e cunsìderant sa possibilidade chi sa forma primitiva de sa paràula haitz esseret *anetz o *anitz. S’esempru de sa paràula aizkora a su sòlitu lu cuntestant cun su fatu chi est probàbile finas chi bèngiat dae su latinu asciola, ‘istrale minore’.
Si creet chi sa limba de sos bascos (su protobascu, orìgine de su bascu de como) b’esseret in antis de s’essida a campu de sas limbas indoeuropeas in Europa, e esseret ispainada in totu sa penìsula Ibèrica, e in totu Europa.
Mancari chi finas a pagu tempus a como, in sa parte meridionale, s’euskera s’agataiat in una situatzione crìtica (cando bi fiat sa ditadura franchista fiat probidu a lu faeddare in tzertos logos e non si podiat impitare in iscola) a bellu a bellu sa situatzione at cumintzadu a megiorare. Belle gasi, in sa parte setentrionale de sos Pireneos b’at giassos in ue est torrende in palas.
Luca Cavalli-Sforza narat chi b’at una relatzione possìbile, siat linguìstica siat genètica, intre sos giaponesos e sos bascos, ligada a s’antighidade de s’orìgine e a s’isulamentu mannu de custas duas populatziones. E b’at finas sa teoria de Jaime Martín, istudiosu de s’Universidade Complutense de Madrid, su cale narat chi su bascu tenet simigiàntzias meda cun su dogòn, un’idioma africanu chi si faeddat in su Mali. Ma sa cosa prus lògica est a relatzionare su bascu cun su grupu de sas limbas ibèricas, pro cumparatzione fonètica cun tàulas de prumu intagiadu agatadas s’insediamentu ibèricu de Ullastret.
Situatzione de sa limba basca
Su pòpulu bascu tenet s’idioma suo pròpiu, su bascu (a parte s’ispagnolu e su frantzesu in sos Istados respetivos). Bi sunt finas, in manera minoritària, su gascone e su romaní, faeddados dae unos cantos gitanos autòctonos.
Oe in die, belle totu sos bascos faeddant sas limbas istatales respetivas (ispagnolu e frantzesu). In totu su Paisu Bascu su tres unu de sos tzitadinos, pagu prus o mancu, faeddant in bascu.
In su giassu de Baix Adur, chi includet sas populatziones labortanas de Baiona o Anglet su gascone (dialetu de s’otzitanu) est sa limba traditzionale (su bascu chi si faeddat como est istadu introduidu in su sèculu XIX pro more de sa migratzione de sa populatzione bascòfona de s’internu). Pro custa resone, custu giassu est cunsideradu dae sos otzitanistas comente parte de Gascunya , e in su tempus presente est una zona trilìngue.
Sa populatzione chi faeddat in bascu est aumentende, gràtzias a sa coufitzialidade de sa limba in sos tres territòrios de sa comunidade autònoma de su Paisu Bascu, a s’agiudu chi li dant sas istitutziones e a sa presèntzia in su sistema educativu. In Navarra su bascu tenet cunsideru de limba pròpia in pare cun su castiglianu, mancari non siat coufitziale in totu su territòriu. In su Paisu Bascu de su Nord no est ufitziale ma l’imparant in sas iscolas.
Literadura basca
Sa literadura basca est sa literadura fata in bascu in su territòriu de sas 7 provìntzias de su Paisu: Biscàglia, Guipúscoa, Àlaba, Navarra, e sas tres de Iparralde.
Sa literadura populare orale est rica meda; sa literadura iscrita, in càmbiu, est essida a campu a tardu , e in su primu tempus no nche colaiat s’àrea geogràfica de Bascònia. In prus, est istada pro tempus meda iscantzigheddada in dialetos (sos mègius comente traditzione literària sunt istados literària su labortanu, su guipuscoanu, su biscainu e su suletí).
Sos testos literàrios prus antigos sunt bìculos de càntigos chi faeddant de sas cuntierras de sos sèculos XIV e XV, e su vocabulàriu de Picaud de su sèculu XII. Però in sas Glosas Emilianenses (sèculu X) essint a campu sos primos testos cumpletos in euscara. In mesu de sos chi si sunt sarvados, bi sunt sos chi faeddant de sa derrota de Pedro de Avendaño, e de sa postura de fogu in Arrasate (Mondragón). Dae su càntigu de Basajaun Bereterretxe’tar, chi faeddat de s’assassìniu de unu giòvanu, nos podimus fàghere un’idea de comente depiant èssere òperas medas chi sunt andadas pèrdidas. Càntigos antigos medas si sunt sarvados gràtzias a Esteban Garibai (1533-1599), sìndigu de Arrasate e cronista reale, in su “Compendio de historia de las crónicas y universal historia de todos los reynos de España” (1571). Pro parte sua, s’umanista frantzesu François Rabelais at publicadu in su Gargantua (1534) arresonadas in euscara.
Su primu libru publicadu in bascu est istadu “Lingua Vasconum Primitiae” de Bernard Etxepare, in su 1545. Bi nd’at un’esemplare ebbia collidu in sa Biblioteca Natzionale de Parigi. A su chi si podet cumprèndere dae su pàrrere de sos cuntemporàneos, non fiat apretziadu meda ca teniat sa mètrica populare de su bertsolarismu. Sos versos los ant musicados, in s’agabbu de su sèculu XX, Benito Lertxundi, Xabier Lete e su grupu Oskorri, cunvertendeˑlos in cantzones populares. Como custas poesias ant logradu, si podet nàrrere, sa dinnidade de innu in sos setores de sa cultura euskaldun, e las cantant in totu sas manifestatziones culturales e populares.
Custos sunt sos caràteres printzipales de sa literadura basca:
- Est frutu de una limba sena ufitzialidade ne unidade: su de èssere nàschida in una comunidade de faeddadores gasi reduida at tentu un’impatu forte in sa literadura iscrita, mescamente a mesura chi s’istòria avantzat e sas làcanas de sas limbas e de sos pòpulos si faghent prus cunfusas. S’istòria de sa limba basca narant chi est s’istòria de sa supravivèntzia sua e de unu pòpulu, cosa chi at a sinnare totu sos autores, chi poniant in pare cun sa temàtica religiosa s’impinnu pro su bascu, una colunna chi a fùrriu suo ant a operare movimentos diferentes.
- Est nàschida in intro de Istados chi sas limbas issoro sunt romànicas: su Paisu Bascu s’agatat in intro de Istados chi fiant sos tzentros culturales e polìticos de s’Otzidente, e faghiant a bìnchidas de pare pro èssere sos mègius depositàrios de sa traditzione latina. Duncas custu pòpulu, chi at mantesu su faeddu suo antigu, at retzidu s’influèntzia latina, chi s’est reflètida mescamente in s’iscola de Sara e de àteros autores religiosos de su tempus, pro more de sos mentovos de autores clàssicos e cristianos chi faghiant in sos testos issoro in prosa.
- At tentu comente finalidade printzipale s’insinnamentu religiosu: su padre Barandiarán (comente contat Martín Ugalde in sa “Sìntesi de s’istòria de su Paisu Bascu” o Barandiarán etotu in s’òpera sua “Òmine Primitivu in su Paisu Bascu”) faeddat de sa cristianizatzione radadia de su pòpulu bascu, narende chi in Navarra puru, finas a su sèculu XX, b’aiat galu credèntzias paganas in idiosincrasia cun sas credèntzias cristianas. Est custa sa resone de s’insistèntzia de sa Crèsia catòlica pro cristianizare e fàghere connòschere su catechismu a su pòpulu impitende su bascu (a pustis de sa Contrareforma).
- Sa poesia at tentu semper prus importu de sa prosa: gasi est istadu pro su prus de sos idiomas, ca sa prosa cheret unu letore, est a nàrrere, gente alfabetizada chi la leghet. Est pro custu chi, comente in àteras literaduras, sunt medas sos càntigos connotos dae su pòpulu.
- Pagu difusione de s’imprenta: a diferèntzia de àteras limbas, a su chi paret, sas tipografias pro tempus meda ant traballadu pagu, a su puntu chi òperas non religiosas comente Peru Abarca las ant trasmissas cun manuscritos finas a s’agabbu de su sèculu XVIII. Non s’ischit de pretzisu pro ite est acuntèssidu custu; calicunu faeddat de una tzensura, siat in Frantza siat in Ispagna, in sos sèculos a pustis de su scisma de Otzidente; àteros narant chi sas autoridades no nd’intendiant sa netzessidade, e preferiant àteros mèdios.
- S’istùdiu de custa literadura est bastante reghente: a parte, forsis, su casu de Oihenart, finas a su sèculu XIX non b’at àpidu perunu autore chi si siat interessadu de sa literadura in limba basca. Ma in sos ùrtimos annos s’iscoberta de sos manuscritos de Joan Amendux (1969), Ibarguen-Chopin e Lazarrraga (2004) ant revolutzionadu totu as connoschèntzias, mescamente pro su chi pertocat sa literadura medievale.
Leave a comment