– de Salvatore Serra –
S’ ungheresu ( magyar nyelv ) est una limba ugrofìnnica chi si faeddat in Ungheria e in unos cantos Istados lacanàrgios. Est sa limba ufitziale de Ungheria e una de sas 24 limbas ufitziales de s’Unione Europea . In foras de Ungheria la faeddant sas comunidades de ungheresos de Islovàchia, Ucràina otzidentale (Subcarpàtzia), Romania tzentrale e otzidentale (Transilvània), Sèrbia setentrionale (Vojvodina), Croàtzia setentrionale, Slovènia setentrionale (Regione de su Mur). La faeddant finas sos disterrados ungheresos in totu su mundu, mescamente in Nord Amèrica (mescamente in sos Istados Unidos e Canadà) e in Israele. Comente su finlandesu e s’èstone, s’ungheresu faghet parte de sa famìlia linguìstica uràlica, e sos parentes suos prus astrintos sunt su mansi e su khanty.
Sos ligàmenes linguìsticos intre s’ungheresu e sas àteras limbas uràlicas los aiant giai annotados in sos annos 70 de su 600, e sa famìlia linguìstica etotu (chi dae tando l’ant naradu ugrofìnnica) l’ant semodada in su 1717; ma sa classificatzione de s’ungheresu comente idioma uràlicu/ugrofìnnicu e non turcu at sighidu a èssere matèria de cuntierra polìtica in sos sèculos 18 e 19.
Su nùmene Ungheria diat pòdere èssere su resurtadu de unu cambiamentu fonèticu de ungrian/ugrian, e su fatu chi sos islavos orientales si referint a sos ungheresos comente qgry/qgrove (sg. qgrinŭ) paret chi cunfirmet custu. Sa literadura currente amparat s’ipòtesi chi benit dae su nùmene de sa tribù turca Onogur (chi cheret nàrrere “deghe fritzas” o “deghe tribù”).
B’at medas currispondèntzias fonèticas regulares intre s’ungheresu e sas àteras limbas ugrofìnnicas. Pro nàrrere, sa /aː/ ungheresa currispondet a sa /o/ khanty in tzertas positziones, e sa /h/ ungheresa currispondet a sa /x/ khanty, cando chi sa finale ungheresa /z/ currispondet a sa /t/ finale khanty; o, finas, ungheresu ház [haːz] “domo” vs. khanty xot [xot] “domo”, e ungheresu száz [saːz] “chentu” vs. khanty sot [sot] “chentu”.
S’ungheresu est sa limba ufitziale de Ungheria, e duncas est una limba ufitziale de s’ Unione Europea. Est finas una de sas limbas ufitziales de Vojvodina, e limba ufitziale de tres munitzipalidades de Islovènia: Hodoš, Dobrovnik e Lendava, in pare cun s’ islovenu. Est reconnotu in manera ufitziale comente minoria o limba regionale in Àustria, Croàtzia, Romania, Subcarpàtzia in Ucràina, e Islovàchia. In Romania est una limba de minoria reconnota chi si impitat a livellu locale in sas comunas, tzitades e munitzipalidades in ue su 20% de sa populatzione est etnicamente ungheresa.
In su 1533 s’imprentadore de Cracòvia Benedek Komjáti at publicadu su primu libru in ungheresu impostadu in caràteres mòbiles, una tradutzione de sas Lìteras de Santu Pàulu intitulada Az zenth Paal leueley magyar nyeluen (ortografia moderna: Az Szent Pál levelei magyar nyelven).
Dea su sèculu XVII sa limba at cumintzadu a leare una forma chi s’assimìgiat a sa de oe. Ant cumintzadu a essire a campu sos imprèstidos tedescos, italianos e frantzesos. In su tempus de su guvernu otomanu (1541 – 1699) sunt lòmpidas unas cantas paràulas turcas.
In su sèculu XVIII unu grustu de iscritores, mescamente Ferenc Kazinczy, ant cumintzadu unu protzessu de nyelvújítás (revitalizatzione linguìstica). Unas cantas paràulas las ant incurtziadas (győzedelem > győzelem, ‘triunfu’ o ‘vitòria’); unas cantas paràulas dialetales las ant ispainadas a livellu natzionale (e.g., cselleng ‘a si giogare’); unas cantas paràulas estintas las ant torradas a bogare a pìgiu (dísz, ‘frunimentu’); espressiones medas las ant coniadas impitende sos sufissos derivativos; e ant sighidu galu àteros mètodos pro ispainare sa limba. Custu movimentu at produidu prus de 10.000 paràulas, chi medas si impitant a s’ispissu galu oe.
In sos sèculos XIX e XX est aumentada s’ istandardizatzione de sa limba, e sas diferèntzias intre sos dialetos intercumprensìbiles ant minimadu semper de prus.
In su 1920 s’Ungheria at firmadu su Tratadu de Trianon, perdende su 71 pro chentu de su territòriu e, cun custu, su tres unu de sa populatzione etnicamente ungheresa: ma, pro bonaura, sunt resessidos a limitare sos dannos, ca, comente amus naradu, sa limba tenet status ufitziale. nessi a livellu regionale, in Romania, Islovàchia, Sèrbia, Àustria e Islovènia
Leave a comment