– de Salvatore Serra –
Su russu (русский язык, tr. russkiy yazyk) est una limba islava chi la faeddant sos russos de s’Europa Orientale. Faghet parte de sa famìlia de sas limbas indoeuropeas; est unu de sos bator idiomas islavos orientales, e, prus in pretzisu, faghet parte de sa branca bàlticu-islava. Est limba ufitziale in Rùssia, Bielorùssia, Kazakhstan e Kyrgyzstan, e l’impreant meda comente lingua franca in Ucràina, in su Càucasu, in s’Àsia Tzentrale e, in una tzerta mesura, in sos Istados Bàlticos. Fiat de facto sa limba de s’Unione Soviètica finas a cando custa entidade non s’est iscontzada, e est galu impitada in bestes ufitziales o in sa vida pùblica in totu sos Istados post-sovièticos. Est una de sas ses limbas ufitziales de sa Natziones Unidas.
Su russu tenet prus de 258 milliones de faeddadores in totu su mundu. Est sa limba islava chi cumplessivamente si faeddat de prus, sa limba materna chi si faeddat de prus in Europa e s’idioma prus ispainadu in Euràsia. Russòfonos medas istant in àteros paisos comente Israele e Mongòlia. Est sa de sete limbas prus faeddadas in su mundu comente nùmeru de faeddadores nativos, e sa de oto limbas prus faeddadas in su mundu comente nùmeru cumplessivu de faeddadores. Su russu est finas sa segunda limba prus ispainada in internet, a pustis de s’inglesu.
Su russu si iscriet cun s’alfabetu tzirìllicu. Distinghet intre sos fonemas cunsonànticos cun articulatzione palatale segundària e sos chi non tenent custa articulatzione (sos chi si narant sonos “moddes” e “tostos”). Belle cada cunsonante tenet unu currispondente tostu o modde, e custa distintzione est unu caràtere marcadu de sa limba. Un’àteru aspetu de importu est su minimòngiu de sas vocales àtonas. S’atzentuatzione, chi est imprevidìbile, a su sòlitu no est inditada ortograficamente, mancari chi un’atzentu agudu facultativu si podat impreare pro marcare s’atzentu, a manera de fàghere una distintzione intre paràulas omogràficas, e.g. замо́к (zamók – unu ‘serràgiu’) e за́мок (zámok – unu ‘casteddu’), o pro inditare sa pronùntzia giusta de paràulas o nùmenes raros.
SA LIMBA RUSSA COMUNA
Divisiones e cunflitos feudales, e àteros ostàculos a su cuncàmbiu de benes e ideas in sos printzipados russos antigos, mescamente in su tempus de su guvernu mòngolu, ant afortidu in àteros tempos diferèntzias dialetales chi no ant permissu s’essida a campu de una limba natzionale istandardizada. Sa formatzione de un’Istadu russu unificadu e tzentralizadu in sos sèculos XV e XVI, e s’essida a campu graduale de un’ispàtziu comunu polìticu, econòmicu e culturale, ant creadu su bisòngiu de una limba comuna. Su primu impulsu a s’istandardizatzione est bènnidu dae sa burocratzia guvernativa, ca sa mancàntzia de unu traste de comunicatzione afidàbile, in sos afares amministrativos, legales e giuditziàrios, fiat divènnida unu problema pràticu. Sas primas proas de limba comuna ant tentu contu de su chi li naraiant limba ufitziale o cantzelleresca de Mosca, dae su sèculu XV a su sèculu XVII. Dae tando sa tendèntzia de sa polìtica linguìstica in Rùssia est istada a istrandardizare, siat in su sensu astrintu de mìnimare sas làcanas dialetales intre sos russos, siat in su sensu prus mannu de ispainare s’impreu de su russu, in pare o a preferèntzia de àteras limbas.
Sa forma istandard de russu in dies de oe est sa “limba literària russa moderna” (современный русский литературный язык – “sovremenny russky literaturny yazyk”). Est nàschida in su cumintzu de su sèculu VXIII cun sas reformas de modernizatzione de s’Istadu russu cun su guvernu de Pedru su Mannu, e s’est isvilupada dae su sustratu dialetale de Mosca (russu de mesania o tzentrale) suta de s’influèntzia de sa limba cantzelleresca de sos sèculos anteriores.
In su 1755 Mikhail Lomonosov at cumpiladu unu libru de grammàtica normalizadora. In su 1783 est essidu a campu su primu Ditzionàriu Russu Esplicativu de s’Acadèmia Russa. Intre sos sèculos XVIII e XIX, unu perìudu connotu comente s’”Época de Oro”, sa grammàtica, su vocabulàriu e sa pronùntzia sunt istados istabilizados e istandardizados, e su russu est divènnidu sa limba literària natzionale; in s’ìnteri, at froridu sa literadura russa de fama mundiale.
Finas a su sèculu XX, sa forma orale de sa limba l’impitaiant petzi sas classes nòbiles superiores e sos chi istaiant in sas tzitades mannas, cando chi sos massajos de sas biddas sighiant a faeddare sos dialetos issoro. Dae su mesu de sèculu XX custos dialetos los ant postos a un’ala cun s’introdutzione de su sistema de istrutzione obligatòria istituidu dae su guvernu sovièticu. Nointames sa formalizatzione de su russu istandard, tzertas caraterìsticas dialetales no istandard (comente sa fricativa [ɣ] in sos dialetos meridionales) si podent galu osservare in su discursu collochiale.
Su russu est una de limbas impreadas in custa organizatziones:
- United Nations
- International Atomic Energy Agency
- World Health Organization
- International Civil Aviation Organization
- UNESCO
- World Intellectual Property Organization
- International Telecommunication Union
- World Meteorological Organization
- Food and Agriculture Organization
- International Fund for Agricultural Development
- International Criminal Court
- International Olympic Committee
- Universal Postal Union
Su russu est finas una de sa duas limbas impitadas in s’Istatzione Ispatziale Internatzionale – sos astronàutas de sa NASA chi traballant cun sos cosmonàutas russos a su sòlitu leant letziones de limba russa. Custa pràtica nche torrat a sa prima missione Apollo-Soyuz de su 1975.
In su mese de martzu de su 2013 ant annuntziadu chi su russu est sa segunda limba prus impitada in internet a pustis de s’inglesu. Sa gente ponet su russu in su 5.9% de sos giassos informàticos, unu pagu in prus de su tedescu e meda prus pagu de s’inglesu (54.7%). Su russu l’impitant non solu in su 89.8% de sos giassos cun domìniu .ru , ma finas in su 88.7% de sos giassos cun domìniu .su de sa ex Unione Soviètica. Finas sos giassos de sas ex repùblicas sovièticas tenent pertzentuales artas de su russu: 79.0% in Ucàina, 86.9% in Belorùssia, 84.0% in Kazakhstan, 79.6% in Uzbekistan, 75.9% in Kyrgyzstan e 81.8% in Tajikistan.
Pro nd’ischire de prus: https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_language
Leave a comment