– Sarvadore Serra –
Su rumenu (limba română [ˈlimba roˈmɨnə] ( ascurta) est una limba neolatina orientale chi la faeddant, comente limba de nàschida, pagu prus o mancu 24–26 milliones de pessones, mescamente in Romania e Moldàvia. Àteros 4 milliones de pessones la faeddant comente segunda limba. Tenet status ufitziale in Romania e in sa Repùblica de Moldàvia. In prus, est fintzas una de sas limbas ufitziales de s’Unione Europea.
Su rumenu faghet parte de su grupu balcanu-romànicu chi s’est evòlvidu dae unos cantos dialetos de su latinu vulgare, e s’est ischirriadu dae su romànicu otzidentale intre sos sèculos 5 e 8. Pro lu distìnghere in cussu grupu, in linguistica cumparada li narant dacu-rumenu, ca est diferente dae sos parentes suos prus probianos comente s’ arumenu, su meglenu-rumenu, e s’ istru-rumenu.
A su rumenu li narant fintzas moldavu in Moldàvia, mancari sa Corte Costitutzionale apat istabilidu in su 2013 chi “sa limba ufitziale de sa repùblica est su rumenu”.
In prus, medas faeddadores rumenos disterrados sunt ispartzinados in àteros logos de su mundu, mescamente in Itàlia, in sa penìsula ibèrica (in Catalugna e in Ispagna comente in Portugallu), in sos Istados in ue si faeddat su tedescu (Germània, Àustria, Isvìtzera), in sas Ìsulas Britànnicas (in su Rennu Unidu comente in Irlanda), in Iscandinàvia (Danimarca, Norvègia, e Isvètzia), in Nord Amèrica (mescamente in sos Istados Unidos ma fintzas in Canadà), in Otzeània (mescamente Austràlia e Zelanda Noa) e in Sud Amèrica (mescamente Brasile e Argentina).
Su rumenu at tentu prus influèntzias istràngias de àteras limbas neolatinas, in tèrmines de vocabulàriu e pro àteros aspetos. Un’istùdiu fatu in su 1949 dae Mario Pei, chi at analizadu su gradu de diferentziatzione de sas limbas dae s’idioma de orìgine (in su casu de sas limbas romànicas dae su latinu, cumparende fonologia, inflessione, discursu, sintassi, vocabulàriu e intonatzione) at bogadu a pìgiu custas pertzentuales (prus arta est sa pertzentuale, prua manna est sa distàntzia dae su latinu):
Sa simigiàntzia lessicale de su rumenu cun s’italianu est istada istimada a su 77%, sighida dae su frantzesu a su 75%, sardu a su 74%, catalanu a su 73%, portughesu e retoromànicu a su 72%, ispagnolu a su 71%.
Su vocabulàriu rumenu at cumintzadu a èssere influentziadu in manera predominante dae su frantzesu e, mancari prus pagu, dae s’italianu, in su sèculu 19 e in su cumintzu de su sèculu 20.
Lèssicu
Un’anàlisi istatìstica chi at classificadu sas paràulas rumenas cunforma a s’etimologia, fata dae Macrea (1961) e basada subra de su DLRM (49.649 paràulas), at dadu custu resurtadu:
-
43% prèstidos romànicos reghentes (mescamente frantzesu: 38,42%, latinu: 2,39%, italianu: 1,72%)
-
20% paràulas eredadas dae su latinu
-
11,5% islavu (islavu eclesiàsticu antigu: 7,98%, bùlgaru: 1,78%, bùlgaru-serbu: 1,51%)
-
8,31% orìgine disconnota/non crara
-
3,62% turcu
-
2,40% gregu modernu
-
2,17% ungheresu
-
1,77% tedescu (fintzas su tedescu austrìacu artu)
-
2,24% paràulas omomatopèicas
Gramàtica
Cumplessivamente sa gramàtica rumena est prus cunservativa de sas àteras limbas romànicas in su de mantènnere sos costrutos de sa gramàtica latina (sos istudiosos non sunt de acordu subra de sas resones de custu fenòmenu)
Sos sustantivos rumenos tenent tres gèneres (feminile, maschile, e nèutru), e si declinant cunforma a su nùmeru (singulare e plurale) e a su casu (nominativu/acusativu, dativu/genitivu e vocativu). Sos artìculos, gasi comente su prus de sos agetivos e de sos pronùmenes, cuncordant in su gènere, in su nùmeru e in su casu cun su sustantivu.
Su rumenu est s’ùnica limba neolatina in ue sos artìculos definidos sunt enclìticos: est a nàrrere chi sunt in s’agabbu de su sustantivu (comente acuntesset in sas limbas iscandinavas e in bùlgaru), e no in su cumintzu (proclìticos). Si sunt formados, comente in àteras limbas romànicas, dae sos pronùmenes demustrativos latinos.
Comente in totu sas limbas neolatinas, sos verbos rumenos sunt flessìbiles meda cunforma a sa pessone, su nùmeru, su tempus, s’istadu de ànimu e sa boghe. S’òrdine normale de sas paràulas in sas frases est sugetu–verbu–ogetu (SVO). Su rumenu tenent bator coniugatziones verbales, chi pustis si partzint in deghe ischemas coniugativos. Sos verbos si podent pònnere cunforma a chimbe modalidades relativas a sa pessone (indicativu, cunditzionale/otativu, imperativu, subgiuntivu, e presuntivu) e a bator modalidades impersonales (infinitivu, gerùndiu, supinu, e partitzìpiu).
Fonologia
Su rumenu tenet sete vocales: /i/, /ɨ/, /u/, /e/, /ə/, /o/ and /a/. In prus, /ø/ and /y/ podent apàrrere in unas cantas paràulas imprestadas. Sos ditongos/e̯a/ e /o̯a/ si podet nàrrere chi faghent parte de su cumplessu de fonemas. B’at bintiduas cunsonantes. Sas duas aprossimantes /j/ e /w/ podent apàrrere in dae in antis o in dae segus de cada vocale, creende unu nùmeru mannu de secuèntzias vocàlicas chi sunt, in sensu astrintu, “non ditongos“
In positzione finale a pustis de sas cunsonantes, una /i/ curtza podet èssere cantzellada, supravivende comente palatalizatzione de sa cunsonante chi b’est in antis (e.g., [mʲ]). In manera simigiante, una /u/ cantzellada podet incausare sa labializatzione de una cunsonante chi b’est in antis, mancari custa apat sessadu de tènnere unu sinnificadu morfològicu.
Distributzione geogràfica
Su rumenu lu faeddant mescamente in s’Europa Tzentrale e in sos Balcanos, mancari chi sos chi allegant custu idioma si podant agatare in totu su mundu: sunt sos rumenos disterrados, ma fintzas sos chi sunt andados a traballare in Romania e pustis sunt torrados a logu issoro. Sos chi faeddant in rumenu sunt su 0,5% de sa populatzione de su mundu, e su 4% de sa populatzione neolatina.
Su rumenu est s’ùnica limba ufitziale e natzionale in Romania e Moldàvia, mancari cumpartzat su status ufitziale a livellu regionale cun àteras limbas in sas regiones autònomas moldavas de Gagauzia e Transnistria. Su rumenu est fintzas una limba ufitziale de sa Provìntzia Autònoma de Vojvodina in Sèrbia in pare cun àteros chimbe idiomas. Minorias rumenas si nd’agatat in Sèrbia (Badde Timok), Ucràina (Chernivtsi e Odessa ) e Ungheria (Gyula). Comunidades mannas de disterrados si nd’agatat in Itàlia, Ispagna, Frantza, e Portugallu.
In su 1995 ant iscumproadu chi sa comunidade rumenòfona prus manna in s’Oriente Mesanu fiat in Israele, cun su 5% de sa populatzione. Su rumenu lu faeddant comente segunda limba sos arabòfonos chi ant istudiadu in Romania: ant carculadu chi belle unu millione e mesu de arabos de s’Oriente Mesanu ant istudiadu in Romania in sos annos 80. Comunidades minores de rumenòfonos si nd’ agatat in Kazakhstan e Rùssia. Su rumenu lu faeddant fintzas in sas comunidades de disterrados rumenos e moldavos in sos Istados Unidos, Canadà e Austràlia, mancari non forment una comunidade omogènea manna a livellu istatale.
Ligàmenes: https://en.wikipedia.org/wiki/Romanian_language
https://ca.wikipedia.org/wiki/Roman%C3%A8s
https://it.wikipedia.org/wiki/Lingua_romena
https://www.youtube.com/watch?v=VZK9sCeagNc
https://www.youtube.com/watch?v=1xVkRh7mEe0
https://www.youtube.com/watch?v=6TiSKGRjYLs
Leave a comment