– de Salvatore Serra –
Su mapuche (/mæˈpʊtʃi/) o mapudungun (dae mapu ‘terra’ e dungun ‘ arresonu’) est una limba faeddada in su Tzile meridionale e tzentrale e in s’ Argentina otzidentale e tzentrale dae su pòpulu mapuche (dae mapu ‘terra’ e che ‘pòpulu’). Li narant finas mapuzugun e mapudungu. Unu tempus li naraiant araucanian, su nùmene chi sos ispagnolos aiant dadu a sos mapuche; ma como issos lu refudant ca lu cunsiderant unu resùgiu de su colonialismu ispagnolu.
Su mapudungun no est limba ufitziale né in Tzile né in Argentina e in totu s’istòria sua no at tentu un’agiudu cuncretu dae bandas de custos guvernos. No l’impitant in iscola, mancari su guvernu tzilenu si siat impinnadu a dare intrada prena a s’istrutzione in sas àreas mapuche de su Tzile meridionale. B’at galu una discussione polìtica subra de cale alfabetu impreare comente istandard de su mapudungun iscritu. B’at, pagu prus o mancu, 144.000 faeddadores nativos in Tzile e àteros 8.400 in Argentina.
Dae datos de su 2013 resurtat chi petzi su 2.4% de sos faeddadores de sas tzitades e su 16% de sos faeddaores de sas biddas minores impitant su mapudungun cando chistionant cun sos fìgios, e petzi su 3.8% de sos faeddadores intre sos 10 e sos 19 annos in su Tzile meridionale (sa fortalesa de sa limba) sunt ” cumpetentes meda” in custu idioma.
Sos faeddadores de s’ ispagnolu tzilenu chi chistionant finas su mapudungun tenent sa tendèntzia a impreare de prus sos pronùmenes impersonales cando chistionant in ispagnolu.
SU BILINGUISMU ISPAGNOLU-MAPUCHE IN SU TEMPUS DE SAS COLÒNIAS.
Sigomente su Tzile Tzentrale de sos sèculos XVI e XVII fiat unu grisolu culturale de pòpulòs diferentes, si pensat chi sos mapuche, sos quechua e sos ispagnolos coesistiant cun unu bilinguismu significativu, Semper e cando sa limba indìgena chi at influidu in s’ispagnolu tzilenu est istada prus su quechua chi non su mapuche.
In sos sèculos XVII e XVIII su prus de sa populatzione de s’ Artzipèlagu tzilenu fiat bilìngue e, a su chi narat John Byron, ispagnolos medas preferiant a impitare sa limba de su logu ca la cunsideraiant prus bella. In cussu matessi tempus, su guvernadore Narciso de Santa María si chessaiat de su fatu chi sos colonos ispagnolos in sas ìsulas non fiant bonos a chistonare s’ispagnolu comente si tocat, ma ischiant chistionare bene s’idioma de su logu.
SA DECAIDA CHI B’EST ISTADA A PUSTIS
Su mapudungun fit, unu tempus, s’ùnicu idioma chi si faeddaiat in su Tzile tzentrale. Ma, pustis, sa situatzione sotziulinguìstica de sos mapuche est cambiada meda. Como, belle totu sos mapuche sunt o bilìngues o monolìngues in ispagnolu. Su gradu de bilinguismu dipendet dae sa comunidade in ue s’istat, dae sa partetzipatzione in sa sotziedade tzilena, dae sos sèberos individuales de istile de vida traditzionale o modernu-urbanu.
IMPINNOS PRO TORRARE A VIDA SA LIMBA
Su Ministèriu Tzilenu de s’Istrutzione at creadu, in su 1996, s’Ufìtziu de s’Istrutzione Culturale Bilìngue, pro proare a pònnere sa limba indìgena in su sistema educativu. A bias de su 2004, non b’aiat galu programmas in sas iscolas pùblicas de Santiago, mancari chi su 50% de sa populatzione mapuche de su paisu istet in s’àrea a fùrriu de custa tzitade. Su prus de sos isfortzos de revitalizatzione de s’idioma los ant fatos in sas comunidades rurales, ma b’at àpidu respostas diferentes in sa populatzione: b’at babbos e mamas chi pensant chi a pònnere su mapudungu in iscola diat pònnere sos fìgios issoro in una situatzione de inferioridade; custu ca sa cultura issoro est istada minuspretziada pro gasi meda dae su guvernu tzilenu chi, a dolu mannu, calicunu pensat chi no nde balet sa pena de la pònnere in contu. Mancari manchet s’insinnamentu de su mapudungun in iscola, b’at carchi cursu de limba in una cantas universidades tzilenas, comente s’ Universidade Pontifìtzia Catòlica de Tzile.
TRABALLOS A PÌTZU DE SA LIMBA
Sa prima formalizatzione e normalizatzione de su mapudungun l’ant fata cun sa prima grammàtica publicada dae su gesuita Luis de Valdivia in su 1606 (Arte y Gramatica General de la Lengva que Corre en Todo el Reyno de Chile). Prus importante est s’ Arte de la Lengua General del Reyno de Chile de su gesuita Andrés Fabrés (1765, Lima), in ue b’at grammàtica e vocabulàriu. In su 1776 tres volùmenes in latinu los at publicados in Westphalia (Chilidúgú sive Res Chilenses) su gesuita tedescu Bernhard Havestadt.
Sos traballos de Febrés ant cumintzadu a los impitare, dae su 1810, pro sa preparatzione de base de sos missionàrios. Una versione curreta l’ant cumpletada in su 1846, e unu summàriu sena ditzionàriu est essidu in su 1864.
Unu traballu basadu subra de su libru de Febrés est su Breve Metodo della Lingua Araucana y Dizionario Italo-Araucano e Viceversa, publicadu dae s’italianu Octaviano de Niza in su 1888, ma est andadu pèrdidu in unu fogu in su Convento de San Francisco in Valdivia in su 1928.
Sas òperas prus cumpletas finas a como sunt sas de Augusta (1903, 1916). Sa de Salas (1992, 2006) est un’introdutzione pro no ispetzialistas, cun una presentada etnogràfica e una colletzione pretziosa de testos. In Zúñiga (2006) b’at una descritzione grammaticale cumpleta, unu ditzionàriu bilìngue, unos cantos testos e un’ àudiu CD cun registratziones de testos (materiale didàticu, unu contu traditzionale e ses poesias cuntemporàneas). Sas òperas de Smeets (1989) e Zúñiga (2000) sunt pro ispetzialistas. Fernández-Garay (2005) introduit siat sa limba siat sa cultura. Catrileo (1995) e sos ditzionàrios de Hernández & Ramos sunt trilìngues (ispagnolu, inglesu e mapudungun).
- Gramática mapuche bilingüe, de Félix José de Augusta, Santiago, 1903. [1990 torradu a imprentare dae Séneca, Santiago.]
- Idioma mapuche, de Ernesto Wilhelm de Moesbach, Padre Las Casas, Chile: San Francisco, 1962.
- El mapuche o araucano. Fonología, gramática y antología de cuentos, de Adalberto Salas, Madrid: MAPFRE, 1992.
- El mapuche o araucano. Fonología, gramática y antología de cuentos, de Adalberto Salas, revisionadu dae Fernando Zúñiga, Santiago: Centro de Estudios Públicos, 2006. [2nd (revised) edition of Salas 1992.] ISBN 956-7015-41-4
- A Mapuche grammar, de Ineke Smeets, Ph.D. dissertation, Leiden University, 1989.
- Mapudungun, de Fernando Zúñiga, Munich: Lincom Europa, 2000. ISBN 3-89586-976-7
- Parlons Mapuche: La langue des Araucans, de Ana Fernández-Garay. Editions L’Harmattan, 2005, ISBN 2-7475-9237-5
- Mapudungun: El habla mapuche. Introducción a la lengua mapuche, con notas comparativas y un CD, de Fernando Zúñiga, Santiago: Centro de Estudios Públicos, 2006. ISBN 956-7015-40-6
- A Grammar of Mapuche, de Ineke Smeets. Berlin / New York: Mouton de Gruyter, 2008. ISBN 978-3-11-019558-3
DITZIONÀRIOS
- Félix José de Augusta, Diccionario araucano, Santiago de Chile: Imprenta Universitaria, 1916 (Tomo primero ; Tomo segundo) [1996 imprenta noa de Cerro Manquehue, Santiago.] ISBN 956-7210-17-9*
- María Catrileo, Diccionario lingüístico-etnográfico de la lengua mapuche. Mapudungun-español-English, Santiago: Andrés Bello, 1995.
- Esteban Erize, Diccionario comentado mapuche-español, Bahía Blanca: Yepun, 1960.
- Ana Fernández Garay, Ranquel-español/español-ranquel. Diccionario de una variedad mapuche de la Pampa (Argentina), Leiden: CNWS (Leiden University), 2001. ISBN 90-5789-058-5
- Arturo Hernández and Nelly Ramos, Diccionario ilustrado mapudungun-español-inglés, Santiago: Pehuén, 1997.
- Arturo Hernández and Nelly Ramos, Mapuche: lengua y cultura. Mapudungun-español-inglés, Santiago: Pehuén, 2005. [5th (augmented) edition of their 1997 dictionary.]
- Muñoz Urrutia, Rafael, ed. (2006). Diccionario Mapuche: Mapudungun/Español, Español/Mapudungun (2ª edición). Santiago de Chile: Editorial Centro Gráfico Ltda. ISBN 956-8287-99-X.
CURSOS DE LIMBA MAPUDUNGUN
- Mapudunguyu 1. Curso de lengua mapuche, de María Catrileo, Valdivia: Universidad Austral de Chile, 2002.
- Manual de aprendizaje del idioma mapuche: Aspectos morfológicos y sintácticos, de Bryan Harmelink, Temuco: Universidad de la Frontera, 1996. ISBN 956-236-077-6
- EH2518 Introducción a la lengua y cultura Mapuche, Santago Universidad de Chile, 2020.
Ligàmene: https://en.wikipedia.org/wiki/Mapuche_language
Leave a comment