Sa limba mapuche

Sa limba mapuche

– de Salvatore Serra –

Su mapuche (/mæˈpʊtʃi/) o mapudungun (dae mapu ‘terra’ e  dungun ‘ arresonu’) est una limba faeddada in su Tzile meridionale e tzentrale e in s’ Argentina otzidentale e tzentrale dae su pòpulu mapuche  (dae  mapu ‘terra’ e che ‘pòpulu’). Li narant finas  mapuzugun e mapudungu. Unu tempus li naraiant araucanian, su nùmene chi sos ispagnolos aiant dadu a sos mapuche; ma como issos lu refudant  ca lu cunsiderant unu resùgiu de su  colonialismu ispagnolu.

Su mapudungun no est limba ufitziale  né in Tzile né in Argentina  e in totu s’istòria sua no at tentu un’agiudu cuncretu dae bandas de custos guvernos. No l’impitant in iscola,  mancari su guvernu tzilenu si siat impinnadu a dare intrada prena a s’istrutzione  in sas àreas  mapuche de  su Tzile meridionale. B’at galu una discussione polìtica  subra de cale alfabetu impreare  comente istandard  de su mapudungun iscritu. B’at, pagu prus o mancu, 144.000 faeddadores nativos in Tzile e àteros 8.400 in Argentina.

Dae datos de su  2013 resurtat  chi petzi su 2.4% de sos faeddadores de sas tzitades  e su 16% de sos faeddaores de sas biddas minores impitant su mapudungun cando chistionant  cun sos fìgios, e petzi su  3.8% de sos faeddadores  intre sos  10 e sos 19 annos  in su Tzile meridionale (sa fortalesa de sa limba) sunt ” cumpetentes meda” in custu idioma.

Sos faeddadores  de s’ ispagnolu tzilenu  chi chistionant finas su  mapudungun tenent sa tendèntzia a impreare de prus sos  pronùmenes impersonales cando chistionant in ispagnolu.

SU BILINGUISMU ISPAGNOLU-MAPUCHE IN SU TEMPUS DE SAS COLÒNIAS.

Sigomente su Tzile Tzentrale de sos sèculos  XVI  e  XVII fiat  unu  grisolu culturale de pòpulòs diferentes, si pensat chi sos mapuche, sos quechua e sos  ispagnolos coesistiant  cun unu bilinguismu significativu,   Semper e cando sa limba indìgena  chi at influidu in s’ispagnolu tzilenu  est istada prus su  quechua chi non  su  mapuche.

In sos sèculos  XVII e XVIII su prus de sa populatzione  de s’ Artzipèlagu tzilenu  fiat bilìngue  e, a su chi narat  John Byron, ispagnolos medas preferiant a impitare sa limba de su logu ca la cunsideraiant prus bella.   In cussu matessi tempus, su  guvernadore Narciso de Santa María si chessaiat  de su fatu chi sos colonos ispagnolos in sas ìsulas  non fiant bonos a chistonare s’ispagnolu comente si tocat, ma ischiant chistionare bene s’idioma de su logu.

SA DECAIDA CHI B’EST ISTADA A PUSTIS

Su mapudungun fit, unu tempus,  s’ùnicu idioma chi si faeddaiat  in su Tzile tzentrale. Ma, pustis,  sa situatzione sotziulinguìstica de sos  mapuche est cambiada   meda. Como, belle totu sos mapuche sunt  o bilìngues  o monolìngues in ispagnolu. Su gradu  de bilinguismu  dipendet  dae sa comunidade in ue s’istat, dae sa partetzipatzione in sa sotziedade tzilena,  dae sos sèberos individuales de istile de vida traditzionale o modernu-urbanu.

IMPINNOS PRO TORRARE A VIDA SA LIMBA

Su Ministèriu Tzilenu de s’Istrutzione  at creadu, in su 1996, s’Ufìtziu de s’Istrutzione Culturale Bilìngue,   pro proare a pònnere  sa limba indìgena  in su sistema educativu. A bias  de su  2004, non b’aiat galu programmas  in sas iscolas pùblicas de  Santiago, mancari chi su  50% de sa populatzione mapuche de su paisu istet in s’àrea a fùrriu de  custa tzitade.   Su prus de sos isfortzos de revitalizatzione de s’idioma los ant fatos  in sas comunidades rurales,  ma b’at àpidu respostas diferentes in sa populatzione: b’at babbos e mamas chi pensant chi a pònnere su  mapudungu in iscola  diat pònnere sos fìgios issoro in una situatzione de inferioridade;  custu ca sa cultura issoro est istada minuspretziada pro gasi meda dae su guvernu tzilenu  chi, a dolu mannu, calicunu pensat chi no nde balet sa pena de la pònnere in contu. Mancari manchet s’insinnamentu  de su  mapudungun in iscola, b’at carchi cursu de limba in una cantas universidades tzilenas, comente s’ Universidade Pontifìtzia  Catòlica de Tzile.

TRABALLOS A PÌTZU DE SA LIMBA

Sa prima  formalizatzione  e normalizatzione  de su mapudungun l’ant fata cun sa prima grammàtica  publicada dae su gesuita  Luis de Valdivia in su  1606 (Arte y Gramatica General de la Lengva que Corre en Todo el Reyno de Chile). Prus importante est  s’ Arte de la Lengua General del Reyno de Chile de su gesuita Andrés Fabrés (1765, Lima), in ue b’at grammàtica e vocabulàriu. In su 1776 tres volùmenes in latinu los at publicados   in Westphalia (Chilidúgú sive Res Chilenses) su gesuita tedescu Bernhard Havestadt.

Sos traballos de  Febrés ant cumintzadu a los impitare, dae su 1810,  pro sa preparatzione de base   de sos missionàrios. Una versione curreta  l’ant cumpletada in su 1846, e unu  summàriu sena ditzionàriu est essidu in su 1864.

Unu traballu basadu subra de su libru de  Febrés est su  Breve Metodo della Lingua Araucana y Dizionario Italo-Araucano e Viceversa, publicadu dae s’italianu Octaviano de Niza in su 1888, ma est andadu pèrdidu   in unu fogu  in su  Convento de San Francisco in Valdivia in su 1928.

Sas òperas prus cumpletas finas a como sunt sas de  Augusta (1903, 1916). Sa de Salas (1992, 2006) est un’introdutzione  pro no ispetzialistas, cun una presentada etnogràfica  e una colletzione pretziosa de testos. In Zúñiga (2006) b’at una descritzione grammaticale cumpleta, unu ditzionàriu bilìngue, unos cantos testos e un’ àudiu CD cun registratziones de testos (materiale didàticu, unu contu traditzionale  e ses poesias cuntemporàneas). Sas òperas de Smeets (1989) e Zúñiga (2000) sunt pro ispetzialistas. Fernández-Garay (2005) introduit  siat sa limba siat sa cultura. Catrileo (1995) e sos ditzionàrios  de Hernández & Ramos sunt trilìngues (ispagnolu, inglesu e mapudungun).

DITZIONÀRIOS

  • Félix José de Augusta, Diccionario araucano, Santiago de Chile: Imprenta Universitaria, 1916 (Tomo primero ; Tomo segundo) [1996 imprenta noa de  Cerro Manquehue, Santiago.] ISBN 956-7210-17-9*
  • María Catrileo, Diccionario lingüístico-etnográfico de la lengua mapuche. Mapudungun-español-English, Santiago: Andrés Bello, 1995.
  • Esteban Erize, Diccionario comentado mapuche-español, Bahía Blanca: Yepun, 1960.
  • Ana Fernández Garay, Ranquel-español/español-ranquel. Diccionario de una variedad mapuche de la Pampa (Argentina), Leiden: CNWS (Leiden University), 2001. ISBN 90-5789-058-5
  • Arturo Hernández and Nelly Ramos, Diccionario ilustrado mapudungun-español-inglés, Santiago: Pehuén, 1997.
  • Arturo Hernández and Nelly Ramos, Mapuche: lengua y cultura. Mapudungun-español-inglés, Santiago: Pehuén, 2005. [5th (augmented) edition of their 1997 dictionary.]
  • Muñoz Urrutia, Rafael, ed. (2006). Diccionario Mapuche: Mapudungun/Español, Español/Mapudungun (2ª edición). Santiago de Chile: Editorial Centro Gráfico Ltda. ISBN 956-8287-99-X.

CURSOS DE LIMBA MAPUDUNGUN

Ligàmene: https://en.wikipedia.org/wiki/Mapuche_language

Leave a comment

Send a Comment

S'indiritzu email tuo no at a èssere publicadu. Is campos pedidos sunt signados *