– de Salvatore Serra –
S’islovenu est un’idioma chi faghet parte de su grupu de sas limbas islavas meridionales. Lu faeddant unas 2.5 milliones de pessones in totu su mundu, chi su prus istant in Islovènia. Est sa prima limba de unos 2.1 milliones de islovenos e est una de sas 24 limbas ufitziales e de traballu de s’ Unione Europea. In s’istadu Italianu, est una de sas 12 limbas amparadas dae sa Lege 482/1999
Islovenu istandard
S’islovenu istandard est sa limba istandard natzionale chì s’est formada in su sèculu XVIII. Si basat mescamente subra de sos dialetos carnolianu setentrionale e carnolianu meridionale. Custu ùrtimu dialetu lu faeddaiat Primož Trubar (unu reformista protestante islovenu de sa traditzione luterana, connotu mescamente comente s’autore de su primu libru imprentadu in limba islovena). Sos dialetos no istandardizados si mantenent de prus in sas Terras Islovenas in ue in iscola no est obligatòriu a imparare s’istandard; est su chi acuntesset in Àustria, in sa Carìntzia islovena, e in Itàlia, in sos logos in ue b’at una minoria islovena; pro nàrrere, sos dialetos de Rèsia e Torre, in sa Provìntzia italiana de Údine sunt diferentes meda dae sos àteros dialetos islovenos.
Sos caràteres chi distinghent s’islovenu sunt su duale (in prus de su singulare e de su plurale), duas règulas pro s’atzentu (una caraterizada dae s’atzentu ligadu a s’intonatzione), un’inflessione manna (un’elementu chi cumpartzit cun medas limbas islavas). Mancari s’islovenu siat basicamente una limba SVO, s’òrdine de sas paràulas est flessìbile meda, ca a s’ispissu tenet contu de esigèntzias enfàticas o istilìsticas. S’islovenu tenet sa distintzione Tue – Bois: sas formas de segunda pessones si impitant in sinnu de respetu.
Classificatzione
S’islovenu est una limba indoeuropea chi faghet parte de su subgrupu otzidentale de sa branca islava meridionale de sas limbas islavas, in pare cun su serbu croatu. Est a curtzu a su chakavian, e mescamente a sos dialetos kajkavian de su serbucroatu, ma est a largu dae su dialetu shtokavian , chi est sa base de sos istandard de su bosnìacu, de su croatu, de su montenegrinu, e de su serbu. In prus, s’islovenu cumpartzit tzertos caràteres linguìsticos cun totu sas limbas islavas meridionales, finas sas de su subgrupu orientale, comente su Bùlgaru.
B’at una intercumprensione belle cumpleta intre s’islovenu e sos dialetos kajkaviande de su serbu-croatu (mescamente sa variante chi si faeddat in Hrvatsko Zagorje in sa làcana cun s’ Islovènia). In càmbiu, s’ intercumprensione cun àteras variantes de su serbu-croatu est istrobbada dae sas diferèntzias in su vocabulàriu, in sa gramàtica, e in sa pronùntzia. S’islovenu tenet finas elementos medas a cumone cun sas limbas islavas otzidentales.
Custa limba la faeddant unos 2.5 milliones de pessones, mescamente in Islovènia, ma finas in foras, in ue b’at minorias natzionales islovenas: in Friuli-Venezia Giulia, Itàlia (unas 90.000 pessones in sa Slàvia friulana, in sa Badde de Rèsia, in sa Badde de Canale, in sa Provìntzia de Trieste e in cussas biddas de sa Provìntzia de Gorìzia chi sunt a làcana cun s’Islovènia), in sa Carìntzia meridionale e in carchi tretu de Styria in Àustria (25.000). Lu faeddant finas in Croàtzia, mescamente in Ìstria, Rijeka e Zagreb (11.800-13.100), in s’Ungheria sudotzidentale (3-5.000), in Sèrbia (5.000). In fines, b’at de tènnere in contu sos disterrados in Europa e in su restu de su mundu (unos 300.000), mescamente in sos Istados Unidos (in Ohio, pro nàrrere, b’at unos 3.400 faeddadores), Canadà, Argentina, Austràlia e Sud Àfrica.
Vocabulàriu
S’Islovenu, comente su prus de sas àteras limbas europeas, tenet duas formas de ‘tue’ pro situatziones formales e informales. Mancari sa segunda pessone singulare ti (tikanje) siat limitada ufitzialmente a sos amigos e a sa famìlia, a sas arresonadas intre pitzinnos, e a cando unu faeddat cun sos animales, sa leva de mesu l’est impitende semper de prus pro mustrare un’atitùdine o un’istile de vida rilassadu, imbetzes de sa segunda pessone plurale vi (vikanje).
In prus, s’impreu no istandard ma difusu de su partitzìpiu singulare cumbinadu cun su verbu ausiliare plurale (polvikanje) mustrat un’atitùdine prus amistantziosa e prus pagu formale, mancari mantenende un’istile educadu:
- Vi ga niste videli. (“Tue no l’as bidu”: siat su verbu ausiliàriu niste e su partitzìpiu videli sunt plurales maschiles. Impreu istandard.)
- Vi ga niste videl/videla. (Tue no l’as bidu: su verbu ausiliare niste est plurale ma su partitzìpiu videl/videla est singulare maschile/feminile. Impreu no istandard.)
S’impreu de formas no istandard (polvikanje) no agradat a totus e est difìtzile a lu bìdere in unu cuntestu formale.
S’impreu de sa tertza pessone plurale oni (‘issos’) (connotu comente onikanje in su discursu diretu e indiretu; est simigiante a su Sie in tedescu) comente forma ultraeducada in die de oe est arcàicu o dialetale. Est assotziadu a su raportu tzeracu-mere in sa literadura prus antiga, a su raportu babbu-fìgiu in tzertas comunidades rurales cunservativas, e a su raportu parrochianu -preìderu.
Paràulas istràngias
Sas paràulas istràngias chi si impitant in islovenu sunt de tipos diferentes cunforma a s’assimilatzione chi ant tentu. Sos tipos sunt:
- sposojenka (imprèstidu linguìsticu) – assimilatzione prena; e.g. pica (‘pizza’).
- tujka (paràula istràngia) – assimilatzione partziale, siat in s’iscritu e in sa sintassi o in sa pronùntzia; e.g. jazz, wiki.
- polcitatna beseda ali besedna zveza (paràula o locutzione mesu mentovada) – assimilatzione partziale, siat in s’iscritu e in sa sintassi o in sa pronùntzia; e.g. Shakespeare, ma Shakespearja in su casu genitivu.
- citatna beseda ali besedna zveza (paràula o locutzione mentovada) – mantesa comente in s’originale, mancari sa pronùntzia podat cambiare pro s’adatare a su flussu de s’arresonada; e.g. first lady in totu sos casos.
Sos imprèstidos linguìsticos sunt mescamente dae su tedescu e dae s’ italianu, cando chi sas paràulas bènnidas prus de reghente e prus pagu assimiladas sunt tipicamente inglesas
Règulas
S’ortografia e sa gramàtica de s’islovenu istandard sunt definidas dae su Comitadu Ortogràficu e dae s’Istitutu Fran Ramovš de sa Limba Islovena, chi faghent parte ambos duos de s’ Acadèmia Islovena de Sièntzias e Artes (Slovenska akademija znanosti in umetnosti, SAZU). Su libru de referèntzia prus reghente de s’ortografia islovena istandard (e, in una tzerta mesura, finas de sa gramàtica est sa Slovenski pravopis (SP2001; Ghia Normativa de s’Islovenu). S’ùrtima editzione in imprenta l’ant publicada in su in 2001 (torrada a imprentare in su 2003 cun carchi curretzione) e tenet prus de 130.000 intradas. In su 2003 ant publicadu finas una versione eletrònica.
Su ditzionàriu ufitziale de s’islovenu modernu, ammaniadu dae sa SAZU, est su Slovar slovenskega knjižnega jezika (SSKJ; Ditzionàriu Istandard Islovenu). L’at publicadu in 5 volùmenes Državna Založba Slovenije intre su 1970 e su 1991 e tenet prus de 100.000 intradas e subintradas cun atzentos, etichetas de partes de s’arresonada, collocatziones comunas e calificadores. In sos annos 90 ant publicadu una versione eletrònica de su ditzionàriu e si podet agatare in sa retza.
Sa SAZU cunsìderat SP2001 sa bena normativa de sa limba islovena. Cando b’at diferèntzia de vocabulàriu intre su SP2001 e su SSKJ, preferit SP2001.
Leave a comment