– de Salvatore Serra –
Su frantzesu est una limba romànica otzidentale, connota fintzas comente limba d’oïl (mancari siat petzi unu de sos idiomas chi benint dae sa limba d’oïl), pro sa manera de nàrrere sa paràula “eja”, in opositzione a s’otzitanu, in ue b’est “òc”. Est nàschidu in su fùrriu de Parigi e s’est ispainadu a bellu a bellu in totu sa Frantza comente limba de s’Impèriu e de sa Repùblica, a dannu de sas àteras limbas de s’Istadu frantzesu (otzitanu, brètone, bascu, catalanu, alsatzianu, corsicanu, etc.) e de sas àteras limbas d’oïl (variantes linguìsticas imparentadas cun su frantzesu: picardu, vallone, normannu, gallo etc.). Cun su colonialismu s’impreu suo s’est ispainadu in su mundu, mescamente in Àfrica e in unos cantos tretos de Amèrica (fundamentalmente Louisiana e Quebec), Otzeània, (in ue galu si mantenet) e Àsia (in ue s’impreu comente limba coloniale est torrende in palas).
In Europa, a parte sa Frantza, su frantzesu est ufitziale in Bèlgiu (Vallònia e Brusselles), in Isvìtzera (cantones otzidentales), in Itàlia (Badde de Aosta), in Lussemburgu e in Mònaco. Unos 80 milliones de pessones lu faeddant comente limba materna; si si contant fintzas sos chi lu faeddant comente segunda limba, nche crompimus a unos 220 milliones in totale. Su territòriu chi como est sa Frantza at cumintzadu a èssere populadu dae sos gallos in s’agabbu de su sèculu VII b.C.. Issos faeddaiant limbas tzèlticas chi non teniant iscritura. In su sud-est, sos acuitanos forsis faeddaiant una limba precursora de su bascu; fintzas issos non teniant iscritura. In sa zona de Massilia (sa chi como est Marsìglia) sos abitadores de sas colònias gregas faeddaiant e iscriiant in custu idioma, chi però non s’est ispainadu a foras de sas colònias.
Custos e àteros idiomas in sa Gàllia antiga ant cumintzadu a iscumpàrrere cun sa colonizatzione romana e s‘intrada progressiva de su latinu. Cun sa decadèntzia de s’Impèriu romanu, unos cantos pòpulos de orìgine germànica sunt cròmpidos a sa Gàllia romana. In mesu de custos, duos si nch’ant leadu parte manna: sos francos in su nord e sos visigotos in su sud, cun su riu Loira comente làcana. Mancari chi custos duos populos faedderent sas limbas issoro, no ant istentadu a adotare su latinu faeddadu dae sa populatzione. Belle gasi, s’idioma faeddadu dae sos francos est a s’òrigine de s’olandesu, chi est un’idioma germànicu faeddadu oe in die, in sas diferentes variedades suas, in sos Paisos Bassos, in parte de su Bèlgiu e in su nord de sa Frantza.
Colende su tempus, s’idioma faeddadu in su nord de sa Gàllia est devènnidu unu latinu pagu prus o mancu evòlvidu, cun influèntzias mannas, mescamente fonèticas, dae s’idioma germànicu faeddadu dae sos francos. In su sud, imbetzes, s’est formada sa limba d’oc. Sa làcana andaiat dae su Massissu Tzentrale a s’essida de su riu Loira in Nantes.
Non s’ischit de pretzisu cando su latinu vulgare s’est cambiadu in frantzesu o proventzale, però si podet nàrrere chi est capitadu intre sos sèculos VI e IX. Dae su sèculu VII b’at giai testimonias chi sa limba faeddada in su territòriu de sa Frantza atuale est diferente dae su latinu e dae su germànicu. Su documentu fundamentale est su Giuramentu de Istrasburgu (842), su testu prus antigu iscritu in protoromànicu. In custu documentu sas diferentes tropas de sos nebodes de Càralu Magnu (Lotàriu, Càralu su Conchispilidu e Luisi su Germànicu) ant giuradu de rispetare su partzimentu prevididu a pustis de sa morte de Luisi I su Piedosu cun su Tratadu de Verdun. Si sunt bidos custrintos a lu fàghere in latinu, in germànicu e in un’idioma romànicu a mesu caminu intre su latinu e su frantzesu atuale. In Frantza, sos duos dialetos romànicos mannos mentuados in antis ant a èssere connotos cun sos nùmenes de langue d’oc e langue d’oïl (cunforma a comente si naraiat sa paràula “eja”). Su frantzesu atuale est erede de s’ùrtima.
A pustis de pagu cumintzat a essire a campu una literadura pro chìrigos iscrita in custu idioma nou, cun sa cumparta de sos primos testos literàrios (su primu est sa Secuèntzia de Santa Eulàlia), in particulare sa Cantzone de Rolandu. Custa limba tando si cunsòlidat e si diferèntziat semper de prus dae su latinu. A bellu a bellu si càmbiat dae idioma declinadu a limba analìtica, in ue s’impreu de sas prepositziones e s’òrdine de sas paràulas in sa frase sustituint su sistema de sos casos.
In su cumintzu de sa Rivolutzione Frantzesa s’istimat chi petzi su bator unu de sa populatzione faeddaiat in frantzesu, cando chi su restu faeddaiat limbas regionales. In su nord bi fiant sas limbas d’oïl, in su sud sas limbas d’oc, formas regionales de s’otzitanu, e àteras comente su brètone, su bascu, su catalanu, s’arpitanu, su flamencu, s’alsatzianu, su corsicanu. S’unificatzione de su frantzesu cumintzada dae Talleyrand e sighida dae Jules Ferry teniat comente finalidade a creare una limba frantzesa ebbia pro totu su territòriu frantzesu. Custu idioma l’ant impostu bastante in presse in sas regiones in ue si faeddaiant sos dialetos d’oïl e su francuproventzale. Ant dèvidu impreare, imbetzes, mètodos fortes pro nche bogare su brètone, s’otzitanu, su catalanu, su bascu, su corsicanu, etc. (fintzas cun umilitaziones fìsicas a sos iscolanos).
In sa relatzione sua de su mese de làmpadas de su 1794, Henri Grégoire at iscoviadu chi si faeddaiat su frantzesu “in manera esclusiva” petzi in “bìndighi dipartimentos” (de 83). A issu li pariat paradossale, e belle insuportàbile, su fatu chi prus pagu de tres milliones de frantzesos (subra de unu totale de 28) faedderent sa limba natzionale, cando chi custa fiat impreada in manera unificada “in totu su Canadà e in sos oros de su Mississippi”. De su restu, su frantzesu si faeddaiat meda in totu sas cortes europeas. In s’agabbu de su sèculu XIX, belle chi su frantzesu istandard dominaiat s’isfera pùblica in s’impreu de cada die, mescamente in su sud e in s’est de su paisu, s’impitaiant meda sas limbas romànicas locales (otzitanu – guascone, francuproventzale). A custas variedades regionales lis naraiant, a diminisprètziu, patòis; fiant cunsideradas sotzialmente inferiores; in su sèculu XX s’impreu issoro est istadu abbandonadu a bellu a bellu.
In su 1890, in unas cantas comunidades de su tzentru de sa Frantza comente Saint-Thurin o Celles-sur-Durolle, s’impreu de sa limba regionale andaiat dae su 90% e su 100% de sa populatzione. In sos annos 50 s’impreu fiat faladu a su 50% belle chi su 70 – 80% de sos abitantes la cumprendiat galu. Sa generatzione chi est bènnida a pustis at abbandonadu in massa s’impreu de sa limba regionale e in su 1965 fiat faladu suta de su 10% (mancari sa cunprensione de su vernaculare locale esseret galu arta meda).
Ma, comente s’iscriet su frantzesu? Custa limba s’iscriet cun s’alfabetu latinu. Tenet chimbe diacrìticos (s’atzentu agudu, s’atzentu tzircunflessu, s’atzentu grae, sa c truncada e sa dièresi), e fintzas una ligadura (œ). B’est sa ligadura æ in unas cantas paràulas imprestadas. S’iscritura tenet a beru pagu de ite bìdere cun sa pronùntzia atuale. In generale, sa forma iscrita est meda prus cunservadora chi non sa forma faeddada. Sa càusa de custu sunt sos càmbios fonèticos fortes chi b’at àpidu dae su tempus de su fratzesu antigu, chi no ant currispostu cun sos càmbios in s’iscritura. Belle gasi, b’at àpidu unos cantos càmbios in s’iscritura pro nche torrare s’ortografia latina:
- Frantzesu antigu doit > Frantzesu modernu doigt “pòddighe” (Latinu digitum)
- Frantzesu antigu pie > Frantzesu modernu pied “pee” (Latinu pedem)
A bias sos imprentadores ant impostu sa grafia issoro pro istransire ambiguidades:
- In antis chi b’esseret s’imprenta: uit (‘oto’)
- A pustis chi est essida a campu s’imprenta: huit (istransiat sa cunfusione cun: vit).
Pro custa resone, est belle impossìbile a prevìdere s’iscritura tenende contu petzi de sa pronùntzia. Sas cunsonantes finales, in particulare s, x, z, t i d a su sòlitu sunt mudas; n e m sunt pertzetìbiles fintzas in agabbu de paràula ca nasalizant sa vocale chi acumpàngiant. In càmbiu, c, r, f, e l a su sòlitu si pronùntziant fintzas in positzione finale. Pro nàrrere, sas paràulas chi sighint agabbant in cunsonante, però in sa pronùntzia issoro agabbant cun unu sonu vocàlicu: nez, doigt, pied, aller, les, lit, beaux.
Sos diacrìticos tenent unu significadu fonèticu, semànticu e etimològicu.
- Atzentu grae (à, è, ù): in sa a o in sa u servit a distìnghere sos omòfonos: à («a», «chirru a») contra a a («at» o «tenet»), ou («o») contra où («subra de»). In una e inditat su sonu /ε/.
- Atzentu agudu (é): in sa e inditat su sonu /e/. In prus, a su sòlitu inditat s’omissione istòrica de una cunsonante chi sighiat sa e (normalmente una s): écouter < escouter (“ascurtare”)
- Atzentu circunflessu (â, ê, î, ô, û): in sa e inditat su sonu /ε/. Podet fintzas inditare s’omissione istòrica de una lìtera a costàgiu (normalmente una s): château < c(h)astel (“casteddu”), fête < feste (“festa), sûr < seur (subra), dîner < disner (“chenare”). Pro estensione, podet fintzas marcare sa diferèntzia de omòfonos: du («de su ») contra a dû («dèvidu», partitzìpiu passadu de devoir, «dèvere»).
- Dièresi (ë, ï): inditat chi una vocale chi normalmente formaiat ditongu no nde format: naïve, Noël. Sa dièresi in sa i (ÿ) petzi b’est in unos cantos nùmenes pròpios (comente s’Haÿ-les-Roses) in su frantzesu antigu.
- C truncada (ç): inditat chi sa c su pronùntziat /s/ cando chi, si non b’est, es si diat pronuntziare /k/.
Sa ligadura ‘œ’ no est àteru si no una cuntratzione optzionale de oe; non tenet perunu significadu ispetziale, si no chi est cunforme a sa grafia in latinu.
Ant proadu, prus de una bia, a reformare s’ortografia frantzesa; s’ùrtima, in su 1992, est istada atzetada in s’iscola pùblica dae s’ “Éducation Nationale”; però custos tentativos de riforma no ant tentu una resessida manna.
Leave a comment