Sa limba de sos Maoris

Sa limba de sos Maoris

de Salvatore Serra

Su Maori o Māori  /ˈmri/ est una limba polinesiana. La faeddant sos Maoris, grupu ètnicu de sa Zelanda Noa. Dae su 1987 est una de sas limbas ufitziales de s’Istadu.

Dae  un’istùdiu de su  2001 resurtaiat chi  sas pessones mannas chi faeddaiant bene custa limba  fiant su  9% de sa populatzione maori, est a nàrrere  29.000 pessones. Semper a cando, dae su tzensimentu de su 2006  est resurtadu chi sa pertzentuale fiat de su  4% de totu sa populatzione de s’Istadu e de su 23.7% de sa populatzione maori.

In sa Zelanda Noa b’at tres limbas ufitziales:  s’inglesu, su maori  e sa limba de sos sinnos (New Zealand Sign Language). Su maori at otentu custu  status cun s’aprovatzione de su  Māori Language Act (lege pro sa limba maori) in su 1987. Su prus de sos dipartimentos e agentzias guvernativas  tenent nùmenes bilìngues: pro nàrrere, su “ Department of Internal Affairs ”si narat fintzas “Te Tari Taiwhenua”.  Sos ufìtzios de su guvernu  e sas bibliotecas pùblicas  tenent sinnos bilìngues e impitant mòdulos bilìngues. Sa Posta reconnoschet  sos nùmenes de logu in maori in sos indiritzos. In sos raportos cun sas agentzias guvernativas si podet impitare su maori: in pràtica, però, b’at bisòngiu de intèrpretes,  e s’impreu de sa limba est limitadu a sos logos in ue b’at maoris medas, e a sas ocasiones prus formales,  comente sas consultatziones pùblicas.

 

Status ufitziale 

In sas reuniones de su Parlamentu b’at semper un’intèrprete, pro s’eventualidade chi unu parlamentare chèrgiat faeddare in maori. In su 2009  sos partidos de opositzione aiant fatu una manovra ostrutzionìstica contra a una lege de su guvernu, e sos chi fiant a tretu de lu fàghere aiant fatu sas decraratziones de votu in maori; pro cada decraratzione b’aiat àpidu bisòngiu de sa tradutzione in inglesu.

In su  1994 una sentèntzia de su  “ Privy Council ” (Cussìgiu Privadu) de su Rennu Unidu at istabilidu chi su guvernu de sa Zelanda Noa, cunforma a su   “ Treaty of Waitangi ” (Tratadu de Waitangi)  de su 1840  est obligadu a amparare sa limba maori. Duncas in su mese de martzu de su 2004, s’Istadu at fundadu sa “ Māori Television ” in ue sos programas sunt in parte in maori. Su 28 de martzu de su  2008, sa  Māori Television at abertu su segundu canale,  “ Te Reo” in ue sos programas sunt petzi in maori. In su 2008, “Land Information New Zealand ” (“Informatzione subra de su territòriu  de sa Zelanda Noa”) at publicadu sa prima lista de nùmenes ufitziales de logos cun  sos macron, chi inditant sas vocales longas.

 Ortografia

S’alfabaetu maori modernu tenet  20 lìteras, e duas de custas sunt digramas: A Ā E Ē H I Ī K M N O Ō P R T U Ū W NG e WH.  Sas proas a iscrìere sas paràulas maori  impitende s’alfabetu latinu sunt cumintzadas cun su capitanu  James Cook e sos àteros primos esploradores, chi bi sunt resessidos pagu prus o mancu bene. Sas cunsonantes sunt sas lìteras chi ant fatu peleare de prus, ma sas vocales finales e de mesu mancant a s’ispissu in sos primos documentos. Anne Salmond documentat “aghee” pro  “aki” (In su  1773, dae  “North Island East Coast”, p. 98), “Toogee”e “E tanga roak” pro “Tuki” e “Tangaroa” (1793, “Northland”, p. 216), “Kokramea”,“Kakramea” pro “Kakaramea” (1801, “Hauraki”, p. 261), “toges” pro “toki(s)”, “Wannugu”  pro “Uenuku” e “gumera” pro “kumara”(1801, “Hauraki”, p. 261, p. 266, p. 269), “Weygate”  pro “Waikato” (1801, “Hauraki”, p. 277), “BungaBunga”  pro “pungapunga”, “tubua”  pro  “tupua”e “gure”  pro “kurī” (1801, “Hauraki”,p. 279), gasi comente “Tabooha”  pro “Te Puhi” (1823, “Northern Northland”, p.385).

Dae su 1814 sos missionàrios ant proadu a definire  sos sonos de sa limba. Thomas Kendall in su 1815 at publicadu  “HeKorao no New Zealand”, chi cun s’ortografia moderna diat èssere  “He Kōrero nō Aotearoa.” Su professore Samuel Lee, traballende cun su capu  Hongi Hika e cun  Waikato, parente giòvanu de Hongi, in s’Universiadade de Cambridge, in su 1820  at fatu un’ortografia belle definitiva. Custa ortografia, infatis, est galu vàlida, mancari cun duos cambiamentos de importu: s’agiunta de  “wh”  pro distìnghere sa bilabiale surda fricativa dae sa làbiu-velare phoneme /w/; e sa marcadura de sas vocales longas. Su macron est devènnidu sa manera generale de inditare sas vocales longas (“hāngi”), ma b’at pessones chi impitant sas dòpias (“haangi”).

Sos maoris aiant atzetadu s’alfabetizatzione cun cuntentesa  manna, e sos missionàrios de cussu tempus ant iscritu  chi in sos annos   20  de s’otighentos in totue sos maoris imparaiant a lèghere e a iscrìere, a bias impitende materiales innovativos in mancàntzia de pabiru, comente fògias e carbone, linna dolada, peddes.

 

Dialetos

A su chi narat Bruce Biggs (autore de su libru de sa fotografia) istoricamente b’aiat duos grupos printzipales de dialetos, su “North Island” e su  “South Island”. Su “South Island Māori” est estintu.  Biggs narat chi in su  “North Island Māori” b’at unu grupu otzidentale  e unu grupu orientale.

Sas diferèntzias intre sos dialetos  pertocant sa pronùntzia de sas paràulas, su vocabolàriu, sas espressiones idiomàticas. Ma chie connoschet bene unu dialetu  maori non tenet problemas a cunprèndere sos àteros dialetos.

Non b’at cambiamentos mannos in sa gramàtica. Su prus de sas variatziones locales in sa gramàtica sunt una chistione de preferèntzias: sos de unu giassu preferint una forma gramaticale a un’àtera, ma lis podet capitare de impitare sa forma non preferida,  e semper e cando la cunprendent.

 

Leave a comment

Send a Comment

S'indiritzu email tuo no at a èssere publicadu. Is campos pedidos sunt signados *