– de Salvatore Serra –
S’aramàicu (arāmāyā, sirianu: ܐܪܡܝܐ) est sa limba chi faeddaiat Gesùs. Totus, a minores, a missa, amus imparadu sa frase “Eli, Eli, lama sabactani?” (“Deus meu, Deus meu, pro ite m’as abbandonadu?”) chi issu at pronuntziadu in sa grughe.
S’aramàicu est unu grupu de idiomas chi faghent parte de sa famìlia semìtica. Prus in s’ispetzìficu, faghet parte de sa subfamìlia semìtica nordotzidentale, chi includet finas sas limbas canaanitas comente s’ ebràicu e su fenìtziu. S’iscritura aramàica l’ant adotada àteras limbas e est antzestrale a sos alfabetos ebràicu, sirianu e àrabu.
In sos 3.000 annos suos de istòria iscrita, s’aramàicu est istadu limba amministrativa de impèrios e limba de cultu divinu. Est istadu sa lingua franca de s’ Impèriu neoassiru (911–605 BC), de s’ Impèriu neobabilonesu (605–539 BC), de s’ Impèriu acamènide (539–323 BC), de s’ Impèriu pàrticu (247 BC–224 AD), de s’ Impèriu sasànide (224–651), de sos Istados neoassiros de Assur, Adiabene, Osroene e Hatra, s’Istadu arameu de Palmira, e sa limba de cada die de Yehud Medinata e de Giudea (539 BC – 70 AD). Fiat sa limba de setziones mannas de sos libros bìblicos de Daniele e Ezra, gasi comente sa limba printzipale de su Talmùd. S’aramàicu fiat sa limba originale de su pòpulu Bahrani de s’ Aràbia orientale, e de sos mandeanos e de sa religione gnòstica issoro, su mandeanismu, e finas sa limba de sa religione manichea, unu tempus difusa meda ma como estinta, Su dialetu sirianu prus de importu est sa limba litùrgica de sa cristianidade siriana, in particulare sa Crèsia de Oriente, sa Crèsia Catòlica Caldea, sas Crèsias Cristianas de Santu Tomas in Ìndia, sa Crèsia Ortodossa Siriana, sa Crèsia Assira Pentecostale, e sa Crèsia Maronita.
S’aramàicu modernu lu faeddant oe, comente prima limba, medas comunidades minores e isuladas de grupos ètnicos cristianos, giudeos e mandeanos de s’ Àsia otzidentale — mescamente sos assiros in sa forma de assiru neoaramàicu e caldeu neoaramàicu—chi ant mantesu s’impreu de sa lingua franca unu tempus dominante, a bètia de sos cambiamentos linguìsticos chi bi sunt istados in totu s’ Oriente mèdiu. S’aramàicu, però, oe est cunsideradu una limba in perìgulu.
In s’època neoassira e in s’època neobabilonesa sos arameanos, sos faeddadores originàrios de aramàicu, ant cumintzadu a s’ispainare in antis in Babilònia, e a pustis in Assìria (Mesopotamia de susu, est a nàrrere sos chi como sunt s’Iràq setentrionale, sa Sìria nordorientale, s’ Iràn nordotzidentale e sa Turchia sudorientale).
Comente resurtadu de custu influssu, s’ Impèriu neoassiru (911-605 BC) at adotadu un’aramàicu imperiale influentziadu dae s’acadianu comente lingua franca de s’impèriu suo. Custa polìtica linguìstica l’ant sighida s’ Impèriu neobabilonesu e s’ Impèriu mèdiu, chi ant duradu pagu; custos tres impèrios fiant bilìngues ca impitaiant s’aramàicu paris cun s’acadianu. S’ Impèriu persianu (539-323 BC) at sighidu custa traditzione, e s’inflèntzia manna de custos impèrios a bellu a bellu at fatu devènnere s’aramàicu sa lingua franca de su prus de s’Àsia otzidentale: sa Penìsula àraba, s’Àsia Minore, su Càucasu e s’ Egitu; fiat finas sa lingua franca de s’ Impèriu partu.
Ant agatadu iscritziones in aramàicu finas in su Muru de Adrianu in sa Britànnia Antiga: las ant fatas sos sordados assiros e arameos chi faghiant servìtziu in sas legiones romanas in s’Inghilterra setentrionale in su segundu sèculu AD. Dae su sèculu 7 AD a su sèculu 14 AD, a s’aramàicu l’at sustituidu a bellu a bellu, comente lingua franca de s’ Oriente Mèdiu, s’ àrabu. Belle gasi, s’aramàicu est galu sa limba faeddada, literària e litùrgica de sos assiros autòctonos, e finas de unos cantos giudeos. Lu faeddant sos assiros de Iràq, de sa Sìria nordorientale, de sa Turchia sudorientale, e de s’ Iràn nordotzidentale, cun comunidades de disterrados in Armènia, Geòrgia, Azerbaigiàn e Rùssia meridionale. Sos mandeanos puru sighint a impreare s’aramàicu comente limba de sa liturgia, mancari su prus de issos faeddent in àrabu. B’at finas pagos faeddadores originàrios de aramàicu otzidentale in carchi bidda isulada de sa Sìria otzidentale.
Pro more de su subùgiu de sos ùrtimos duos sèculos (s’acuntèssida prus dramàtica e terrorosa, su genotzìdiu assiru) pessones medas chi teniant s’aramàicu comente prima limba o comente limba literària si sunt isparghinadas in su mundu. Belle gasi, b’at unu nùmeru bastante mannu de tzitades assiras in s’Iràq setentrionale comente Alqosh, Bakhdida, Bartella, Tel Esqof, e Tel Keppe, e medas biddas minores, in ue s’aramàicu est sa limba chi si faeddat de prus, e medas tzitades mannas in custa regione tenent comunidades chi faeddant s’assiru aramàicu, in particulare Mosul, Irbil, Kirkuk, Dohuk, and Hasakah. S’aramàicu est finas connoschende una vida noa in mesu de sos maronitas de Israele in Jish.
Su primu alfabetu aramàicu est istadu s’alfabetu fenìtziu. Cun su tempus, s’aramàicu at isvilupadu s’istile suo. Sos israelitas antigos e àteros pòpulos de Canaan ant adotadu custu alfabetu pro sas limbas issoro. Duncas, oe est mègius connotu comente alfabetu ebràicu. Est su sistema de iscritura impreadu in s’ aramàicu bìblicu e in àteros iscritos giudàicos in aramàicu. Un’àteru sistema de iscritura l’ant isvilupadu sas comunidades cristianas: una casta de cursivu connota comente alfabetu sirianu. Una forma meda modificada est s’ alfabetu mandàicu.
In prus, b’at derivados de custu alfabetu chi los ant impreados, in s’antigòriu, unos cantos grupos particulares: pro nàrrere, sos nabataeanos, in Petra, e sos palmiresos, in Palmira. In tempos modernos, su turoyo l’ant iscritu, a bias, cun s’ alfabetu latinu.
Sos istudiosos pensant chi in su primu sèculu sos ebreos in Giudea faeddaiant mescamente in aramàicu e chi fiant semper prus pagos sos chi impitaiant s’ ebràicu comente limba de nàschida. Medas imparaiant s’ebràicu comente limba de sa liturgia. In prus, sa koinè grega fiat sa limba internatzionale de sos cummèrtzos pro sas classes ellenizadas (comente su frantzesu in s’Europa de su 700, 800 e 900), e in s’amministratzione romana. Su latinu, sa limba de s’esèrtzitu romanu e de sos livellos prus artos de s’amministratzione, no at tentu belle perunu impatu in sa situatzione linguìstica.
In prus de sos dialetos formales e literàrios basados in s’ asmoneanu e in su babilonesu b’at finas dialetos collochiales. Sete dialetos de s’ Aramàica otzidentale los faeddaiant a curtzu a sa Giudea in su tempus de Gesùs. Est probàbile chi, mancari diferentes, esserent mutualmente intellegìbiles. Su giudàicu antigu fiat su dialetu prus de importu de Gerusalemme e de sa Giudea. Sa regione de Engedi teniat su dialetu giudàicu sudorientale. Sa Samària teniat s’aramàicu samaritanu, in ue sas cunsonantes “he“, “heth” and “‘ayin” si pronuntziaiat totus comente “aleph“. S’aramàicu galileanu, su dialetu de sa terra de Gesùs, est connotu petzi pro more de unos cantos topònimos, de sos influssos suos in su galileanu targùmicu, de tzerta literadura rabbìnica e de carchi lìtera privada. Paret chi aeret unos cantos elementos caraterìsticos: pro nàrrere, sos ditongos non torraiant mai a monotongos. A est de su giordanu, si faeddaiant unos cantos dialetos de su giordanu orientale. In sa regione de Damascu e in sos montes de s’ Antilìbanu si faeddaiat s’aramàicu damassenu. In fines, meda a nord de Alepu, si faeddaiat s’aramàicu orontesu.
Sos tres idiomas, ma mescamente s’aramàicu e s’ebràicu, si sunt influentziados a pare. Unas cantas paràulas ebràicas sunt intradas in s’aramàicu giudàicu (mescamente tèrmines religiosos, ma finas paràulas de cada die comente עץ ‘ēṣ “linna”). A s’imbesse, unas cantas paràulas aramàicas sunt intradas in s’ebràicu (non solu paràulas aramàicas comente māmmôn “richesa” ma finas modos aramàicos de impreare sas paràulas, comente fàghere a manera chi s’ebràicu ראוי rā’ûi, “bidu” chèrgiat nàrrere “dinnu” in su sensu de “detzente”, chi est un’imprèstidu dae s’aramàicu ḥzî chi cheret nàrrere “bidu” e “dinnu”).
Su gregu de su Testamentu Nou a s’ispissu mantenet semitismos non gregos, inclùdidas unas cantas transliteratziones de paràulas semìticas:
- calicuna est aramàica, comente talitha (ταλιθα), chi podet rapresentare su sustantivu טליתא ṭalyĕṯā (Marcu 5:41).
- àteras sunt siat ebràicas siat aramàicas comente רבוני Rabbounei (Ραββουνει), chi cheret nàrrere “su Grandu Maistru meu” in ambas duas limbas (Giuanne 20:16).
In sa pellìcula Sa Passione de Cristos de su 2004 ant impreadu s’aramàicu pro su prus de sos diàlogos. Si nd’est interessadu s’istudiosu William Fulco. Cando non fiat a tretu de connòschere sas paràulas apropiadas (aramàicu de su primu sèculu), issu at impreadu s’aramaicu de Daniele, su sirìacu de su seculu 4 e s’ebràicu comente base pro su traballu suo.
Leave a comment