– de Salvatore Serra –
S’ Euskaltzaindia (lit. ”grupu de bardianos de sa limba euskera”) est s’istitutzione acadèmica ufitziale de regulamentatzione linguìstica pro sa limba basca. Custa istitutzione faghet istùdios, chircat de defensare sa limba e aproat ghias de impreu. In ispagnolu li narant La Real Academia de la Lengua Vasca, ca est suta de su patronadu de sa monarchia ispagnola, gasi comente sa Real Academia Española)
CREATZIONE
S’Euskaltzaindia l’ant istituida in su Cungressu de Istùdios Bascos fatu in Oñati in su 1918, in su cuntestu de sa Renàschida Basca (Eusko Pizkundea, 1876–1936), cando s’euskera l’ant proclamadu valore culturale tzentrale de defensare e de promòvere. Figuras de importu de s’800 aiant giai pedidu de fàghere nàschere un’ acadèmia in defensa de s’idioma (Ulibarri, 1832; Aizkibel, 1856; d’Abbadie and Duvoisin, 1862; Jose Manterola, 1880 and Artiñano, 1886), e est istadu in sas primas duas dècadas de su 900 chi unas cantas entidades – calicuna sientìfica e àteras prus populares – ant enfatizadu sa netzessidade de l’istituire deretu. Sos cuntributos sientìficos de figuras de importu istràngias (Louis Lucien Bonaparte, Van Eys, Hugo Schuchardt, Dodgson, Gavel, etc.) e de su logu (Arturo Campión, Azkue, Urquijo, etc.), gasi comente sa dimanda espressa de unas cantas organizatziones (pro nàrrere, sa Eusko Esnalea) aiant creadu unu clima bonu pro chi sos poderes pùblicos s’aerent leadu s’impinnu de istituire s’acadèmia.
Su primu passu in custu chirru l’at fatu su guvernu provintziale de Biscàglia, chi pustis si sunt annantos sos àteros tres guvernos provintziales de su Paisu Bascu (1918), cun s’aprovatzione de s’istatutu e s’istitutzione legale de sa Euskaltzaindia in su mese de santugaine de su 1919. S’annu a pustis ant fundadu “Euskera”, s’òrganu ufitziale pro sa publicatzione de sas règulas e de su traballu de chirca, chi esistit galu oe.
Su chi est s’assentu de s’Acadèmia si podet descrìere gasi: b’at un’òrganu de guvernu formadu dae su presidente, su vitzepresidente, su secretàriu e su tesoreri. Nde faghent parte finas sos responsàbiles de sas setziones de Istùdiu e Vigilàntzia. Sas sessiones plenàrias cherent fatas nessi una borta a su mese. B’at 24 cumponentes a tìtulu prenu e unu nùmeru illacanadu de cumponentes assotziados. B’at una sede printzipale in Bilbao e sedes distacadas in Bayonne (Baiona), Donostia-San Sebastián, Iruñea-Pamplona e Vitoria-Gasteiz.
ISTÒRIA
In sos 15 annos in antis de sa Gherra Tzivile Ispagnola (1919–1936), s’Acadèmia est resessida a si cunsolidare comente istitutzione e at incaminadu su progetu de promòvere sa nàschida de un’ idioma literàriu istandard, mancari non siat istada a tretu de dare una formulatzione acadèmica firma e pretzisa pro custa finalidade. In su matessi tempus, su traballu suo at agiuadu a cumprèndere mègius sa limba, gràtzias a sos istùdios de Resurrección María de Azkue (Morfología Vasca, 1923–1934), e a chircas medas subra de sos chi faeddaiant sa limba (Erizkizundi Irukoitza, dae su 1922 in susu). Su giornale “Euskera” est unu testimòngiu fidele de su traballu fatu in cussu tempus
In su 1936 e in sos annos a pustis, cun sas polìticas linguìsticas de s’Ispagna franchista, sas atividades de s’Acadèmia sunt torradas a nudda, finas a cando s’istudiosu Azkue, cun s’agiudu de su collega Federico Krutwig, in su cumintzu de sos annos 50, no est resessidu a torrare a pònnere in caminu unu pagu de vida acadèmica. S’istatutu l’ant reformadu in su 1954, annanghende cumponentes noos a tìtulu prenu, e dae su 1956 s’ Acadèmia at cumintzadu a tènnere un’esistèntzia prus istàbile, siat in sos assuntos internos, siat in sas cunferèntzias pùblicas e in sos addòvios abertos (primu cungressu de pustis de sa gherra: Arantzazu, 1956).
In sa decàda a pustis (1956–1968) b’at àpidu, in mesu de s’àteru, s’essida a campu de una leva noa de collaboradores, s’introdutzione semper prus manna de s’euskera in sas iscolas privadas bilìngues (ikastolak), sa renàschida de s’imprenta in limba basca e sas primas proas de alfabetizatzione de base.
In su 2019 s’Acadèmia at publicadu su Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa, su primu ditzionàriu etimològicu cumpletu de s’ euskera.
EUSKARA BATUA, SU BASCU UNIFICADU
Sa Euskaltzaindia est istada un’amparadora ativa de s’introdutzione de un’ standard de s’euskera, connotu comente “Euskera Batua“, o bascu unificadu. Sa limba tando fiat partzida in 8 dialetos, cun grados diferentes de intellegibilidade a pare. Sa prima anàlisi dialetale particularigiada l’aiat fata Louis Lucien Bonaparte. Semper e cando, gente meda bidiat custa divisione comente una debilesa in sa pelea de sa limba pro si sarvare in unu mundu in ue sas limbas minoritàrias nche las burrant sos idiomas ufitziales istatales. Sigomente in sos sèculos s’euskera at tentu pressiones, a un’ala e a s’atera, dae s’ ispagnolu e dae su frantzesu, e suta de su guvernu de Franco est andadu a curtzu a s’estintzione, s’Acadèmia sentiat sa netzessidade de fàghere nàschere una variedade linguìstica unitària, pro chi sa limba aeret tentu una possibilidade prus manna de si sarvare. Su bascu unificadu tenet contu mescamente de su dialetu gipuzkoanu, su chi tenet una traditzione literària prus rica.
In su 1968 su Cungressu de Arantzazu at disinnadu sas lìnias fundamentales pro lograre cussu obietivu in manera sistemàtica (lèssicu, morfologia, declinatziones e ortografia). Un’àteru passu l’ant fatu in su1973, proponende de fàghere una coniugatzione istandard.
Su dibàtidu chi est nàschidu dae custu sistema nou de règulas istandard (1968–1976) no l’at impedidu de èssere atzetadu semper de prus in s’insinnamentu, in sos mèdios de informatzione e in s’amministratzione (1976–1983), in su cuntestu de sos guvernos regionales chi fiant naschende (Istatutu de Autonomia in Euskadi, 1979; Megioru de sa Carta de Navarra, 1982)
REFERÈNTZIAS
– “Euskaltzaindia”. Retrieved 29 August 2020.
– Claudia, Schlaak (2014). Das zweigeteilte Baskenland : sprachkontakt, sprachvariation und regionale identität in Frankreich und Spanien. Berlin. p. 51. ISBN 9783110372397. OCLC 895115828.
– Lakarra Andrinua, Joseba (2019). Euskal hiztegi historiko-etimologikoa (EHHE-200). Julen Manterola, Iñaki Segurola, Gabriel Fraile, Koro Segurola. [Bilbo]. ISBN 978-84-949787-7-7. OCLC 1229150630.
– “Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa. Aurkezpen jardunaldia”.
– Rijk, Rudolf P. G. (2007). Standard Basque. A Progressive Grammar. The MIT Press. ISBN 9780262309134. Retrieved 29 August 2020.
LIGÀMENE:
https://en.wikipedia.org/wiki/Euskaltzaindia
LIGÀMENES ESTERNOS:
- Official website
- Orotariko Euskal Hiztegia (General Basque Dictionary)
- Euskara Batuaren Eskuliburua (Manual of Standard Basque)
- Literatura Terminoen Hiztegia (Dictionary of Literary Terms)
Leave a comment