de Pitzente Migaleddu
Istèrrida
Su cunsideru de s’Ambiente, de su Territòriu e de sos Logos de vida netzèssitant de una bisione cumplessa e unitària in su matessi tempus. Una bisione betza cunsìderat sa defensa de s’ambiente ligadu a su cuntzetu de logu incontaminadu, desertu, agreste (wilderness), de logu in ue agatare chigiolos de natura non tzirigados dae sa manu de s’òmine. S’umanidade est issa etotu parte de sa natura, ma li devet cuidadu e respetu.
S’istòria de sa Sardigna nos imparat (Carta de Logu) cantu sos mannos nostros daiant atentu e cuntivigiaiant s’ambiente, partzende su territòriu cunforma a su cultivu (bidatzone) e de su pastoriu (paberile) e cantu fiat cunsideradu grave a pònnere fogu e a imbrutare sas abbas; sas règulas in s’impreu de sas risorsas naturales de unu territòriu sunt su fundamentu de sas relatas intre sas fèminas e sos òmines, intre sas atividades e sos traballos, totu custu format s’economia, sa cultura e sa limba de su logu e de su pòpulu chi b’istat.
Cando si perdent custas règulas e custas relatas, sa cultura e sa limba de unu pòpulu si perdet e est fàtzile a rùere suta de su domìniu de interessos istràngios. Mancari bi siat finas oe su fenòmenu de s’apoderamentu de sa terra (land grabbing), custu ammustrat una cara diferente dae sas cunchistas coloniales de sos tempos colados. Sa crèschida de sa populatzione mundiale, su minimòngiu de sos alimentos e de sa disponibilidade de sos combustibiles fòssiles (chi ant permìtidu sa crèschida econòmica ispantosa de sa sotziedade in custos ùrtimos 200 annos) sunt a basamentu de sa crisi de custa segunda sotziedade industriale.
Sos cambiamentos climàticos, causados dae s’incrementu ispropositadu de s’immissione in atmosfera de gas-serra generadu dae atividades industriales e sistemas de trasportu, s’incuinamentu de sa terra, de s’àera e de s’abba (paris cun su minimòngiu suo), sa crèschida de sos refudos e sa pèrdida creschente de sa bio-diversidade in sa bio-sfera sunt devènnidos un’emergèntzia planetària. Duncas non si podet fàghere a mancu de pessare a unu cambiamentu mannu de su modellu de isvilupu odiernu e de totu su sistema econòmicu, reconnoschende sa tzentralidade de su binòmiu ambiente-salude in die de oe, in medas logos pèrdidu.
Sa Sardigna, parte de su mundu, est intro de custa crisi chi l’at marcada cun fertas prufundas in sas intrannas de sa terra e de su pòpulu suo ; ma s’estensione manna de su territòriu suo cunforma a su nùmeru de sos abitantes paris cun sas bio-diversidades chi l’abbarant , podent èssere una leva bona pro torrare a si pònnere a sa ritza. Tocat de isperimentare maneras noas de produtzione, torrende a vida sas betzas, dende·lis unu sentidu nou.
Ambiente, territòrios e logos in ue gosare in salude: deretu fundamentale pro sos òmines e sas fèminas de sa Terra.
Ambiente e salude.
Sa relata intre s’ambiente chi caraterizat unu territòriu e sas atividades de sos sos òmines e de sas fèminas chi b’istant, su respetu de sa natura e de sas risorsas suas comente siendas de lassare in erèntzia a sas generatziones benidoras , sunt a fundamentu de su bonu istare psicofìsicu e de sa salude de sa pessone e de su pòpolu intreu. Custa relata e custu respetu sunt sos printzìpios de referimentu pro cada lege e cada norma programàtica pro su guvernu de sas Istitutziones Sardas.
Sos cambiamentos climàticos sunt un’assuntu acraradu e sunt derivados dae sas emissiones in atmosfera de gas-serra generados dae atividades industriales e sistemas de trasportu e sende chi rapresentant (comente sa comunidade sientìfica internatzionale denùntziat oramai dae annos meda e in sedes diferentes) una grandu emergèntzia planetària imponent sèberos detzisos sena isetare, a manera de evitare sas cunseguèntzias dramàticas econòmicas , ambientales, biològicas, sanitàrias giai presentes e sas chi ant a bènnere in sos annos.
Est pretzisu a torrare a pessare a su modellu de isvilupu odiernu ponende a basamentu de su modellu nou su binòmiu ambiente-salude. Sa relata dinàmica e inter-dipendende intre ambiente-salude devet èssere s’essèntzia de sa dibata sientìfica e culturale chi ghiat sos sèberos culturales, polìticos e econòmicos.
Sos Sardos comente tzitadinos de su mundu tenent su còmpitu e su dovere morale de inditare sos sèberos prus oportunos e prus seguros pro sa defensa de s’ambiente, de sa salude de sas pessonas , de sas generatziones de oe e de su tempus benidore e de totu sa bio-sfera intrea.
Semper prus frecuente, imbetzes, s’ambiente est istadu e est cunsideradu setore pro afares flòridos illegìtimos e finas illegales e semper de prus sunt essende a campu crìmines e degollos ambientales: incuinamentu de sa bio-sfera intrea cun referimentu a sas cadenas alimentares e a sos eco-sistemas; deforestatzione, desertificatzione, tzimentificazione de territòrios semper prus istèrrida; grandu òperas e infrastruturas, impònnidas comente netzessàrias (a s’ispissu cun s’agiudu de campagnas mediàticas e publitzitàrias) ma chi derruent s’ambiente e sunt a dannu de sa salude e de s’economia de sas populatziones.
In resone de custu, est pretzisu a difùndere, a pitzu de cada detzisione o progetu a impatu ambientale artu, s’informatzione sientìfica sa prus rigorosa e obietiva, permitende e promovende sa partetzipatzione de sos tzitadinos in cada Istadu de s’UE, cunforma a sas règulas iscritas in sa Cunventzione di Aarhus. Difatis, pessamus chi una informatzione curreta, sa partetzipazione democràtica a sèberos cumpartzidos siant sos presupostos fundamentales pro una polìtica responsàbile e rispetosa de sas relatas intre sos tzitadinos, sas Istitutziones, s’ambiente, sos territòrios e sos logos de vida.
Cada interventu legislativu e progamàticu de sas Istitutziones Sardas devent tènnere a fundamentu custos valores e printzipios fundamentales a tulela de s’ambiemte, de sa salude e de sa bio-sfera intrea.
Printzipios fundamentales
Su Deretu a sa Salude
Su Deretu a sa Salude est afirmadu dae sa Decraratzione Universale de sos deritos umanos e dae s’art. 32 de sa Costitutzione de sa Republica Italiana, chi nche lu ponet intre sos deretos fundamentales e inalienàbiles de cada èssere umanu.
Sas Istitutziones Sardas devent operare pro nche mòvere sas trobeas chi non permitint de cunsighire custu deretu inviolàbile, chi at a èssere garantidu a totu sos tzitadinos nàschidos o chi istant in Sardigna finas temporaneamente sena discrìmine perunu, sende chi sa tutela de su bonuistare psicofìsicu de cada pessone est sa premissa e sa garantzia netzessària pro su bonuistare e sa salude de sa cumunidade intrea.
Sas Istitutziones Sardas devent fàghere a manera chi su Deretu a sa Salude siat garantidu in cada parte de mundu , e mescamente in sos Paisos prus pòveros tràmite polìticas de partenariadu e cooperatzione.
Sas Istitutziones Sardas devent agiuare sos Paisos prus pòveros a tènere atzessu lìberu a sos fàrmacos sarva-vida e a sos brevetos issoro e a otènnere dae sas Istitutzione Intenatzionales sos fundos de chircas pro sas diàgnosis e sas curas de sas maladias non tentas in contu (negleted disease) chi corfent sas comunidadades prus istrisidas e ismentigadas de su mundu (belle e gasi un miliardu de pessones).
Su Printzìpiu de Precautzione
Su printzìpiu de precautzione, intradu a fàghere parte de su Tratadu Costitutivu de s’Unione Europea (Maastricht, 1994) afirmat “… cando esistit s’arriscu de dannos graes e sena remèdiu, sa mancàntzia de tzertesas sientìficas non podet èssere leada a pretestu pro illongare in su tempus s’adotzione de mesuras eficatzes, finas a gastu zero, pro pre-vènnere su degradu ambientale” Sas Istitutziones Sardas devent tènnere, in contu in cale si siat sèberu o inteventu legislativu, su printzìpiu de precautzione, chi afirmat sa primàtzia de sa salude e de sa bàrdia de s’ambiente in antis de valutatziones de òrdine polìticu, econòmicu e industriale.
Sa preventzione primària
Pro Preventzione Primària si devent cunsiderare totu sos sèberos e sos providimentos adotados in àmbitu ambientale, sotziale, polìticu chi apant comente obietivu su de favorire su bonuistare psico-fìsicu de sas populatziones e de pre-vènnere s’insurgèntzia de sas maladias in sa colletividade .
Sas Istitutziones Sardas devent privilegiare semper e in ogni casu sa polìticas de Preventzione Primària; garantire un’informatzione curreta e cumpleta a pitzu de sos arriscos sanitàrios chi derivant dae su degradu ambientale, finas cunnessu a sa realizatzione de infrastruturas e grandu òperas e finas a sas pràticas bio-mèdicas.
Sas Istitutziones Sardas garantint s’atuatzione cumpreta e definitiva de cantu istabilidu dae sa Cunventzione de Istocolma de su 13 maju de su 2001 pro s’eliminatzione de sos incuinantes orgànicos persistentes mentovados (POPs – Persistent Organic Pollutants -) e chi sa normativa europea R.E.A.CH. (Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemicals) siat aplicada cun rigore e illargada a totu sas sustàntzias chìmicas de sìntesi de introdutzione noa: est a nàrrere chi ogni produtu nou siat sutapostu a proas adeguadas de innocuidade a càrrigu de su produtore e verificadas dae organismos indipendentes.
. Sas Istitutziones Sardas fàghent a manera chi siat donada sa prioridade e sustentu a sa chirca biomèdica indipendente, destinende a issa parte de sas risorsas econòmicas impreadas in die de oe a gastos militares; chi si renùntziet a su fràigu de infrastruturas e grandu òperas cando esistint progetos àteros chi non insìdiant s’ambiente e sas populatziones ; chi sas populatziones matessi siant fatas parte in cada mamentu de sas detzisiones e chi a custu deretu non siat postu lìmite perunu e chi siat unificadu in sas legislatziones de sos Istados de sa UE ; chi cada sèberu siat ghiadu dae su Printzìpiu de Precautzione.
Tutela de sa Natura
Sa Cunventzione a pitzu de sa diversidade Biològica (Rio de Janeiro 1992 cun 193 Paisos de su mundu chi b’ant aderidu finas a como) garantint sa defensa e sa cunservatzione de sa diversidade biològica cunsiderada comente sa summa de sos èsseres viventes de cada rennu biològicu de sa Terra chi sunt fundamentu de sos sistemas ecològicos a servìtziu de sa natura e de s’umanidade ; cun s’ùrtimu protocollu firmadu (s’ùrtimu in Nagoya, Prefetura di Aichi, Giapone 2010) in intro de su 2020 devent èssere realizados sos obietivos sighentes: a nche mòvere sas càusas de sa pèrdida de sas diversidades biològicas faghende intrare custos cuntzetos in sa sotziedade e in sos programas de guvernu; a minimare sas pressiones a subra de sas diversidades biològicas punnende a s’impreu sustenìbile issoro; a megiorare s’istadu de sa diversidade biològica bardiende sos sistemas ecològicos, sas ispètzies e sas diversidades genèticas; crèschere sos profetos chi sa diversidade biològica nos torrat e cunsentende a totus de gosare de sos servìtzios chi sos sistemas ecològocos nos donant; a creschere su realizu de custos obietivos tràmite una pranificatzione partetzipada, favorende su manìgiu de sas connoschèntzias e sa capatzidade de realizu.
Sas Istitutziones Sardas cunsìderant sa defensa e sa cunservatzione de sa diversidade Biològica sua comente unu dovere morale dèvidu a totu sos Èsseres Viventes e a s’Umanidade de su Mundu e de sa Sardigna; sos servìtzios chi sa diversidade biològica e sos sistemas ecològicos nos donat (fornidura de màndigu, mescamente produtos locales e traditzionales , abba , linnàmene e fibras e àteros produtos de sos padentes; regulatzione e istabilizatzione de su clima, echilìbriu idrogeològicu, làcanas pro su cuntenimentu de sas maladias , ritziclu de sos refudos; servìtzios culturales, de recreu e ispirituales in relata cun sos valores estèticos a base de su turismu naturalìsticu e paisagìsticu; formatzione de su terrinu, de sa fotosìntesi , de su ritziclu de sos nutrientes, de sa purificatzione de sas abbas) sunt benes a cumone pro sos Sardos e pro s’Umanidade intrea.
Tutela de su Paisàgiu
Sa Cunventzione Europea de su Paisàgiu (Florèntzia 2000) e a ùrtimu su Dls 42/2004 e s.m de s’Istadu Italianu definit su paisàgiu comente “una parte determinada de su territòriu… su caràtere de su cale est derivada dae s’atzione de fatores naturales e/o umanos”. Lìmitat s’interventu de s’òmine cun “atziones de cunsertvatzione e mantenimentu … de su paisàgiu giustificadas dae su valore suo derivadu dae … sa cunfiguratzione naturale e/o da su tipu de inteventu umanu.”
Sas Istitutziones Sardas cunsìderant su paisàgiu comente “cumponente essentziale de su cuntestu de vida de sas populatziones, chi ispricat sa diversidade de su patrimòniu comunu issoro culturale e naturale e fundamentu de s’identidade issoro” ; faghent a manera chi su paisàgiu siat gestidu in una prospetiva de isvilupu sustenìbile pro ghiare in modu armònicu sos cambiamentos provocados dae protzessos de isvilupu, sotziale, econòmicu e ambientale; favorint sa partetzipazione democràtica a sèberos cumpartzidos.
Àmbitos ispetzìficos e critèrios de interventu
Energia.
B’at bisòngiu de unu cambiamentu de su modellu atuale de isvilupu, fundadu in su consumu de combustìbiles fòssiles e de risorsas non renoàbiles. Bi cherent polìticas de aorru energeticu, de chirca e crèschida de sas energias renoàbiles (solare, solare tèrmicu e minieòlicu,idroelétricu); sa liberatzione dae sas energias fòssiles, in particulare dae su carbone e su rèfudu de sas tzentrales nucleares.
Àera.
Contra a sas maladias respiratòrias e cardiovasculares. ma finas maladias crònicu-degenerativas, e tumores, bi cherent interventos urgentes a tretu de reduire in totu sa produtzione e immissione in s’ambiente de anidride carbonica e àteros gas-serra e de sustàntzias malas e tòssicas, mescamente de particuladu fìne e ultrafìne, de sos idrocarburos politzìclicos aromàticos, de sos metallos graes, de su benzene, de sas molèculas diossino-sìmiles.
Mobilidade.
Bi cheret su minimòngiu de s’immissione in atmosfera de sos produtos derivados dae sa combustione de petròliu, gasòliu, benzinas e gas. Duncas, tocat a minimare su trasportu de mercantzias a distàntzias mannas, a no animare su trasportu cummertziale in càmiu e a favorire su trasportu in rotaja e de mercantzias e pessones in mare; a minimare su tràfìcu automobilìsticu e in particulare su privadu in sas tzitades mannas e minores. Tocat a favorire su trasportu elètricu e cun motores a idrògenu.
Gestione de sos rèfudos.
Cherent minimados cantu prus possìbile sos rèfudos, cumintzende cun sos imballàgios chi costituint belle su 50% de totu sos rèfudos produidos. Tocat a recuperare sos materiales cun sa diferentziatzione, su reimpreu e su ritziclu e finas sa moratòria pro sas istruturas de combustione, chi sunt causa de dissipu de energià e dannos sanitàrios graes.
Abba.
S’abba cheret agiuada cun s’aorru e una distributzione intelligente, cun su cuidadu e su risanamentu de sos ecosistemas e de sos lagos postos pro rifomimentu de abba potabile, cun su megioru de su sistema de sos acuedutos, de su tratamentu de sas abbas rèfluas e cun su ritziclu issoro, cun su controllu de sas atividades zootècnicas e industriales a impatu ambientale mannu. Su bonu cuntivigiu, sos sistema ìdricos, de sos impiantos idroelètricos paris a sas àteras fontes energèticas renoàbiles sunt ùtiles a una produtzione energètica, chi rispetet sa salude de sos tzitadinos e sos interessos de sos operadores de su setore primàriu e de su turismu.
Campos eletromagnéticos.
In base a sos documentos ufìtziales de s’Agentzia europea de s’ambiente (EEA), subra de sos arriscos cunfìrmados de sos campos eletromagnèticos pro sa salude, comente cancerògenos de classe 2B, bi bolent normas capatzas de los minimare a probe de iscolas, tzentros isportivos e àreas a densidade alta de populatzione.
Urbanìstica ed edilìtzia
S’urbanitzatzione determinat su consumu e su cambiamentu de sos carateres de su territoriu , chi est una de sas causas printzipale de su cambiamentu climaticu globale. Su terrinu edificadu, dinfatis, in die de oe est belle e gasi su 3 % de sa superfitzie de sa terra disponibile ma cun una ormina ecologica meda prus rilevante. Su suolu est una risorsa su prus non renoàbile e meda dilicada, netzesaria a sa vida , a s’echilibriu idro-geologicu, a sos cuncambios de gas cun s’atmosfera; in prus costituit un habitat e un pool genicu e est elementu de su paisagiu e de su patimoniu culturale. Custos elementos faghent parte de sos benes a cumone chi devent èssere difesos dae ispeculatziones privadas.
Pràticas agrìculas.
Est pretzisu e indispensàbile a animare sos cultivos biològicos; a sustentare programas pro un’eliminatzione de antiparassitàrios e fitofàrmacos dae sas pràticas agrìculas; aviare e afortire s’agricultura integrada fìnas cun progetos de chirca e ricunversione a su biològicu. Tocat chi sos cuntributos comunitàrios siant dados petzi a chie mìnimat s’impreu de sustàntzias chìmicas de sìntesi, mediante su càmbiu (documentadu) cun sistemas alternativos. Su pool gènicu de sos cultivos traditzionales devet èssere tuteladu tràmite una banca pùblica de sos sèmenes contra a s’ apoderamentu brevetuale privadu. Cunforma a su Printzìpiu de Precautzione, su cultivu de Organismos Geneticamente Modificados (OMG) non devet èssere cunsentidu.
Ambientes de traballu e arriscos industriales.
Tocat a elimanare totu su chi noghet in sos logos de traballu, pro nche catzare sas càusas de infortùniu e de dannu ambientale siat in s’edilìtzia, siat in sas indùstrias.Tocat de bonificare sos sitos industriales chi in sos annos colados sunt istados incuinados e chi costitùint causas de tassos elevados de presèntzia e de mortalidade de maladias de sa gente residente a inghirriu.
Pitzente Migaleddu
Presidente ISDE-Meigos pro s’Ambiente Sardigna
Tatari su 5 de lampadas 2014