Sa chenàbura colada amus chistionadu cun Mauro Maxia a subra de sas limbas de Sardigna, mescamente de su sardu (inoghe). Oe amus a faeddare de s’ùrtimu libru suo, I nomi di oltre ottomila nuraghi. Diffusione e significato, chi istùdiat sa toponomàstica de prus de otomìgia nuraghes. A concruida l’amus preguntadu, essende chi isse at iscritu unu romanzu in sardu, unu meledu a subra de sa comunidade de sos letore de su sardu e de comente, a parrer suo, si podet ismanniare.
Vostè at publicadu dae pagu un’istùdiu prammizadu a subra de sa toponomàstica de sos nuraghes. At agatadu prus che otomìgia nùmenes de nuraghes lighende•los a sas comunas issoro. Cale sunt sos resurtos chi l’ant ispantada de prus?
Non creia de pòdere agatare sa cunfirma de gasi nùmenes medas, ma sa tendèntzia est a crèschere. B’at chie narat chi sos nuraghes sunt deghemìgia, àteros noemìgia. In cust’òpera deo apo postu su chi apo agatadu in sos documentos chi apo cumpudadu: dae s’iscritzione in latinu de su Nuraghe Aidu ’Entos de Bortigali (I sèculu), a sos condaghes e cartas giuigales (sèculos XI-XIII), leghende sas fontes prus nòdidas de su Millechimbighentos e Milleseschentos, ma finas fontes pagu nòdidas comente documentos fiscales de conteas, baronias, marchesados e printzipados, colende pro sas cartas militares, verbales e documentos de su catastu antigu (1840-1860), finas a sas cartas de su I.G.M. (Istituto Geografico Militare) de su 1898 e sas noas de su 1900, finas a su pianu de metanizatzione de sa Sardigna. Non creia de agatare gasi meda nùmenes.
Un’àtera cosa curiosa est chi sos nuraghes ant mantesu sos nùmenes paleosardos prus de sos àteras nùmenes de logos: unu bonu deghe pro chentu tenent unu nùmene paleosardu, semus faeddende de belle oto-noighentos nuraghes, chi no est pagu.
Su libru est una prima istèrrida ca ite como a mie mi serbiat de ischire si b’at faddinas e pro cumprèndere comente sighire sa chirca e fintzas pro agatare nuraghes chi deo no apo agatadu in sos documentos, ma chi esistint. B’at a àere una sigunda fase inue apo a fàghere un’esàmene etimològicu de sos nùmenes, màssimu de cussos chi non cumprendimus, pro proare a lis dare unu signìficu, ma est un’istùdiu difìtzile meda.
Amus intervistadu a Juan Martin Elexpuru chi at bogadu a campu un’istùdiu a subra de sa toponomàstica sarda cun una cumparàntzia intre su protosardu e su bascu (inoghe). Vostè si nche est abigiadu de carchi cambiamentu de sa toponomàstica nuraghesa ligadu a sas zonas de Sardigna?
Comente apo giai naradu unu deghe pro chentu de sos nùmenes de sos nuraghes sunt paleosardos, ma in paritzas comunas de sa Barbàgia sa cantidade bàrigat su chimbanta pro chentu. Posca b’at su datu de Ollollai chi est istraordinàriu, inue tenimus sete nuraghes e ant totus nùmenes pre-romanos: Locùnnoro, Palài, Loài, Toròta, Norilai, Talaichè, Unèrte. Sos àteros nùmenes de logos de su territòriu de Ollollai non lompent a una cantidade gasi arta de raighinas pre-romanas e in totu sa Sardigna sos topònimos de custa genia sunt petzi su tres-bator pro chentu. Est comente chi sos nuraghes apant brincadu su domìniu romanu e bizantinu e ant mantesu su nùmene de 3.500 annos faghet.
A subra de s’istùdiu de Elexpuru, chi deo connosco, naro chi est unu traballu bellu ma unu pagu arriscadu. Ca medas de sos nùmenes agatados dae Elexpuru sunt de raighinas latinas e ant cambiadu unu pagu sa forma assimigende•si a paràulas de s’euskera. Pro esempru a curtzu a Tzaramonte issu at registradu Oria, chi però no est pre-latinu, ma est su nùmene de una bidda chi bi fiat inie cun sa forma Òrria dae horrea, chi in latinu cheriat nàrrere “granales, òrrios de trigu”. Si posca faeddamus de sos topònimos de seguru pre-romanos est un’àteru contu, ca cussos diant pòdere tènnere unu ligàmene. Ma onni paràula tenet un’istòria, unu cuntestu dae inue naschet, e tando andat afungada cun mètudu, sena sighire tropu s’origra.
In generale est un’arriscu mannu a cunfrontare una limba bia (s’euskera) cun una morta dae unos duamìgia annos (su paleosardu): s’elementu chi mancat est comente fiat su bascu in su Neolìticu. Pro fàghere unu cunfrontu meledadu bi cheret unu modellu de su proto-bascu (o mègius paleobascu) pro lu cunfrontare cun su paleosardu. E de sos topònimos de sa Vasconia depimus cumprèndere de cando sunt. Si sunt antigos meda, unu cunfrontu lu podimus fàghere. Non podimus imbentare nudda, ma onni idea meledada a subra de sos datos podet agiudare.
Francu sos nùmenes pre-romanos sos nuraghes ant sighidu sos matessi protzessos de cambiamentu de nùmenes de sos àteros logos? B’at una presèntzia prus manna de nùmenes noos ligados a sa fide cristiana o a carchi pensu religiosu?
Emmo, francu sos nùmenes pre-latinos (chi inditant una tendèntzia a mantènnere sos nùmenes antigos), b’at prus o mancu setighentoschimbanta nùmenes de nuraghes ligados a cultos religiosos. Sunt meda de prus de cussos agatados dae Màssimu Pittau. Dae cando si nche est pèrdida sa limba de sos sardos antigos, amus tentu una subrapositzione de limbas e prus che totu de impreos de cussos logos. Pro su chi pertocat sa religione b’at rituales diferentes, cussos cristianos, ma finas cussos paganos. Pro esempru b’at chimbanta nuraghes dedicados a unu “orcu”. Orcu est una forma pro inditare a Plutone, su deus de su mundu de sos mortos. Custu non cheret nàrrere chi su nuraghe depiat pro fortza èssere una tumba, podet èssere chi cussa fiat s’interpretatzione de chie bi biviat a costàgiu a cussu monumentu, nàschida forsis dae una genia de timoria. B’at nuraghes dedicados a Santa Lughia e àteras santas chi fiant bistas comente una genia de majàrgias (Luxia Arrabiosa), ma àteros cun nùmenes cristianos de su totu. Posca bi nd’at àteros, numenados pro sos colores (Arbu, Nieddu, Ruju), o pro sos impreos (Àrula, Suile) o pro una relata cun personàgios medievales e de s’edade moderna chi nois non nos ammentamus prus, comente càpitat cun sos nùmenes de sos terrinos. Intro a su libru apo partzidos totus sos nùmenes pro genia.
Vostè est s’autore de Marantoni, unu romanzu in sardu, e si nche est impinnadu a insingiare sa limba nostra. Coment’est sa salude de sa comunidade de sos letores in limba sarda? Ite si podet fàghere pro la ismanniare?
Nde apo iscritu in libros e in Facebook. Est giustu a bortare in sardu sas òperas de fora, ma pro ismanniare sa connoschèntzia e s’àrchida de sa literadura sarda si depent traduire finas sos libros dae su sardu in àteras limbas, ca su reconnoschimentu chi podet bènnere dae fora podet tragiare finas sos sardos a lèghere e comporare prus libros in sardu. Ca nois amus custu machine chi si nos narant chi una cosa nostra est bella, tando divenit bella fintzas pro nois, mancari in antis non la bidìamus nemmancu. Nois amus autores mannos comente Pira, Lobina e àteros chi non sunt reconnotos ca nemos los at traduidos in fora. Ma bisòngiat de agatare gente bona a traduire, e bi nde at meda, e a la pònnere a bortare custas òperas e sas noas. Posca bi diat chèrrere s’agiudu de sa Regione a las ispartzinare in cussos mercados.
Pro su chi pertocat su mercadu sardu, est pretzisu chi sas domos de imprenta, amparadas dae sa Regione, diant dèvere èssere agiudadas a sa promòvida de sos testos. De sos libros in sardu si nde depet faeddare, si depent connòschere. Prus s’ispinghet custa atividade e prus andat a dae in antis sa connoschèntzia de sa literadura sarda e tando una crèschida de sos letores, e finamentas de sos iscritores, in limba sarda. Difatis no est s’arte chi mancat a sos iscritores sardos, ma lis mancat s’agiudu e s’incoragiamentu, ca pro iscrìere unu romanzu in sardu bi cheret traballu meda, e si s’ischit chi no est a bi balangiare, a su nessi unu cheret unu reconnoschimentu, una satisfatzione pùblica, chi no est pagu. Tocat de fàghere totu su possìbile pro chi sos libros in sardu siant promòvidos dae sas istitutziones.
Sa chistione de su sardu est prima de totu cussa de lu faeddare, ca si nono morit, ma a pustis finas de lu lèghere. E pro lu fàghere bi cherent òperas de primore e pro cussas bi cheret tempus e traballu reconnòschidu sinò in dinari, nessi in letores chi chircant sa bellesa. Como chie iscriet in sardu, e b’at gente meda chi l’ischit fàghere, at fintzas timoria de lu fàghere ca ischit chi chie leghet a s’ispissu lu faghet cun su lapis ruju pro marcare sas faddinas. Est beru chi bisòngiat de insingiare su sardu e de lu ispàrghere de prus, ma como b’at prus gente meda chi ischit lèghere e iscrìere in sardu de chimbanta annos faghet e dae inoghe, a parrer meu, si podet tzucare.
Gabriele Tanda
Leave a comment

