Ite est s’esperanto.

Ite est s’esperanto.

– de Salvatore Serra –

S’esperanto   est sa  limba artifitziale ausiliària internatzionale    prus presente in su mundu.   Su chi at elaboradu custu idioma si naraiat  Ludwik Lejzer  Zamenhof. Fiat un’ebreu polacu. Curiosamente non fiat unu linguista ma un’oftalmògu.  At publicadu su primu libru subra de s’esperanto, Unua Libro, in su 1887. Su nùmene de custa limba benit dae Doktoro Esperanto (“esperanto”   cheret nàrrere “su chi isperat“), su pseudònimu chi Zamenhof at impreadu pro publicare su libru. S’idea fiat de agiuare sa comunicatzione universale.

In die de oe b’at 2.000.000 de pessones, in totu su mundu, chi sunt bonas a faeddare in esperanto.  B’at dae 1.000 a 2.000 pessones chi l’ant imparadu dae cando sunt nàschidas.     S’Assòtziu Mundiale pro s’esperanto   tenet membros in 120 paisos. Impreant custu idioma mescamente in Europa, Àsia Orientale e Sud Amèrica. Sa prataforma informàtica prus importante pro l’imparare si narat  lernu!: dae datos de su 2013 resurtant 150.000 impitadores registrados, e dae 150.000 a 200.000 visitadores cada mese.    Wikipedia in esperanto tenet unos 231.000 artìculos; est a su de 32 postos comente nùmeru de artìculos, e est sa wikipedia  prus manna iscrita in una limba artifitziale.  In su 2012, Google Translate at agiuntu s’esperanto: est sa de 64 limbas.  In su 2015 sa prataforma de imparòngiu de sas limbas Duolingo at incaminadu unu cursu de esperanto  pro sos anglòfonos.

Su primu  Cungressu mundiale de esperanto   l’ant fatu in Frantza in su 1905. Dae tando, ant fatu unu cungressu mundiale cada annu, semper in logos diferentes.   S’esperanto l’at racumandadu s’ Acadèmia Frantzesa de Sièntzias   in su 1921.  L’at reconnotu  s’ UNESCO in su 1954;  semper s’UNESCO, in su 1985, at racumandadu chi    organizatziones non guvernativas   internatzionales impiterent custa limba. In su 2007 ant atzetadu s’esperanto in su   “ Cuadru comunu europeu de riferimentu pro sas limbas  “; est sa de 32 limbas chi sunt intradas a nde fàghere parte. In sa Repùblica de   San Marino est limba de istrutzione in s’    Acadèmia Internatzionale de sas Sièntzias. 

Medas de sos chi faeddant custu idioma lu bident comente un’alternativa a s’impreu semper prus mannu  de s’ inglesu  in su mundu, ca est prus fàtzile a l’imparare.

A pustis de sa Prima Gherra Mundiale b’at àpidu sa proposta de pònnere s’esperanto comente limba de traballu de sa Liga de sas Natziones;  10 delegados fiant de acordu, ma est bastadu su veto de su delegadu frantzesu pro fàghere brincare totu;  belle gasi, duos annos a pustis, sa Liga at propostu chi sos Istados membros includerant custu idioma in sos curricula educativos issoro.

S’anarchismu comente movimentu polìticu est semper istadu de acordu pro s’impreu de s’esperanto.

S’esperanto s’at atiradu sos suspetos de carchi Istadu. Custu est capitadu mescamente in sa Germània nazista, in s’Ispagna franchista finas a sos annos 50, in s’Unione Soviètica  dae su  1937 a su 1956.

In particulare, in sa Germània nazista aiant proibidu s’esperanto ca l’aiat imbentadu un’ebreu,  e finas pro sa natura internatzionale de custa limba, chi fiat pertzepida comente “bolscevica”.

In su Giapone Imperiale aiant proibidu s’ala de manca de su movimentu esperantista giaponesu;  ma sos dirigentes de custu movimentu sunt istados bastante cuidadosos de non dare a su guvernu s’impressione chi sos esperatistas esserent sotzialistas revolutzionàrios.

S’Itàlia fascista, imbetzes, at permìtidu s’impreu de s’esperanto, narende chi sa fonologia sua fiat a curtzu a sa de s‘italianu, e at publicadu materiale turìsticu in custa limba.

S’esperanto no est coufitziale in perunu Istadu, ma est intradu in su sistema educativu de unos cantos logos  comente s’Ungheria e sa Tzina.

Sa micronatzione autoproclamada de Rose Island at impreadu s’esperanto comente limba ufitziale  in su 1968.

Su guvernu tzinesu impreat custu idioma dae su 2001 pro sas noas de cada die in china.org.cn.;l’impreat fintzas  in China Radio International e in sa rivista informàtica El Popola Ĉinio.

 Ràdiu Vaticana tenet una versione in esperanto de su situ informàticu suo.

S’esperanto  est limba de traballu de unas cantas organizatziones internatzionales sena finalidade de balàngiu, comente Sennacieca Asocio Tutmonda   o Education@Internet.

 

Totu sos documentos personales de sa  World Service Authority, finas su World Passport, sunt iscritos in esperanto, in pare cun inglesu, frantzesu, ispagnolu, russu, àrabu e tzinesu.

Ma, comente est istruturada custa limba?

S’alfabetu est basadu subra de s’ iscritura latina. B’est su printzìpiu de  unu-sonu-una-lìtera, a parte [d͡z].  B’at 6  lìteras cun diacrìticos: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝtzircumflessu), e ŭ (breve). In s’alfabetu non bi sunt sas lìteras q, w, x,  y, chi si imprent petzi cando si iscrient tèrmines istràngios no assimilados   o nùmenes pròpios.

Custas sunt sas 28 lìteras de s’alfabetu:

a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z

Totu sas paràulas no atzentadas si pronùntziant, pagu prus o mancu, comente in s’ Alfabetu Fonèticu Internatzionale, francu sa c.; sa    j tenet su sonu de sa  y, comente in s’inglesu yellow and boy; e c tenet su sonu  ts , comente in s’inglesu  hits o sa  zz in s’italianu pizza. Sas lìteras atzentadas  sunt unu pagu comente su dìgrafu h in inglesu: ĉ si pronùntziat comente s’inglesu ch, e ŝ comente shĝ est sa  g de gemĵ tenet su sonu zh, comente in s’inglesu fusion o in su frantzesu Jacques; sa ĥ est comente su tedescu Bach  o s’inglesu de Iscòtzia loch .

Su problema est chi sas lìteras cun sos diacrìticos non s’agatant in medas tasteras e sunt esclùdidas dae tzertos caràteres.

Pro custu Zamenhof, aiat detzisu giat dae tando chi  ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ e ŭ si podent sustituire cun ch, gh, hh, jh, sh e u.   Prus de reghente ant detzisu de sustituire cada diacrìticu cun una x a pustis de sa lìtera, produende sos 6  dìgrafos cx, gx, hx, jx, sx e ux.

Semper e cando, b’at tasteras chi si podent impitare cun s’alfabetu de s’esperanto, e unos cantos sistemas impreant programàrios chi sustituint in manera automàtica sos dìgrafos cun x   o  h  cun sas lìteras diacrìticas currispondentes   (comente EK pro Microsoft Windows   e Esperanta Klavaro pro Windows Phone

 

Sa fonologia, sa gramàtica, su vocabulàriu e sa  semàntica sunt basados in sas  limbas indoeuropeas  chi si faeddant in Europa. Sa fonètica est essentzialmente islava, comente su prus de sa semàntica; su vocabulàriu derivat  mescamente dae sas  limbas neolatinas, cun unu cuntributu prus minore dae sas limbas germànicas e pagu cuntributos dae sas limbas islavas  e dae su gregu. Sa pragmàtica e àteros aspetos de sa limba no ispetzificados dae sos documentos originales de    Zamenhof’  sunt istados influentzados dae sas limbas maternas  de sos primos autores, mescamente russos, polacos, tedescos e frantzesos.

Comente tipologia, s’esperanto tenet prepositziones e un’ òrdine de sas paràulas chi pro impostatzione predefinida est sugetu –verbu–ogetu. Sos agetivos si podent pònnere liberamente in antis o a pustis de sos nùmenes, ma a su sòlitu si ponent in  antis. Sas paràulas noas si formant ponende in pare prefissos,   raighinas e sufissos,   Est unu protzessu regulare; duncas sas pessones podent creare paràulas noas comente sunt faeddende e totus las cumprendent.

Sas  partes de su discursu sunt marcadas dae sos sufissos issoro: sos nùmenes comunos agabbant in -o, sos agetivos in -a, sos avèrbios derivados in -e, e sos verbos in unu de sos 6 sufissos de tempus e modu, comente su tempus presente -as. Sos nùmenes e sos agetivos ant 2 casos: nominativu pro sos sugetos gramaticales e in generale, e  acusativu pro sos sugetos diretos e (a pustis de una prepositzione) pro inditare sa diretzione de movimentu.

Sos sustantivos singulares   impreados comente  sugetos gramaticales agabbant in -o, sos sustantivos sugetos plurales in -oj (pronuntziadu comente s’inglesu “oy”). Sas formas de sos ogetos diretos singulares agabbant in -on, e sos ogetos diretos plurales   cun sa cumbinatzione -ojn (rima cun s’inglesu “coin”): -o- inditat chi sa paràula est unu sustantivu, -j- inditat su plurale, e -n inditat su casu acusativu. Sos agetivos cuncordant cun sos sustantivos issoro; sas desinèntzias issoro sunt singulare sugetu -a, plurale sugetu -aj, singulare ogetu -an, e plurale ogetu -ajn.

Sas 6  inflessiones verbales cunsistint  in tres tempos e tres modos. Sunt su  tempus presente -as, su  tempus futuru -os, su tempus passadu -is, su modu infinidu -i, su  modu cunditzionale -us e su  modu imperativu -u. Sos verbos non sunt marcados pro pessone o nùmeru. Duncas, kanti cheret nàrrere “cantare”, mi kantas cheret nàrrere “deo canto”, vi kantas cheret nàrrere “tue cantas”, e ili kantas cheret nàrrere “issos cantant”.

S’òrdine de sas paràulas est bastante lìberu. Sos agetivos podent bènnere in antis o a pustis de sos sustantivos; sos sugetos, sos verbos, sos ogetos podent tènnere cale  si siat òrdine. Semper e cando, s’artìculu la (su-sa), sos demustrativos comente tiu (che) e sas prepositziones comente  ĉe (at) cherent postos in antis de sos sustantivos. Gasi etotu, sa negativa ne (non) e congiuntziones comente kaj (e) e ke (che)  devent pretzèdere sa frase chi introduint.

A pàrrere de s’ Acadèmia Ungheresa de Sièntzias s’esperanto cumprit totu sas funtziones de una limba bia  .

Custu est beru non pro su vocabulàriu ebbia, ma finas pro s’ ortografia, sa fonologia, e sa  semàntica, chi sunt totus europeas. Su vocabulàriu, pro nàrrere, leat pro sos  duos tertzos dae sas limbas neolatinas e pro unu tertzu dae sas limbas germànicas; sa sintassi est neolatina; sa  fonologia e sa semàntica sunt islavas.

 

S’esperanto tenet 23 cunsonantes, 5 vocales, e 2 semivocales chi si cumbinant cun sas vocales pro formare 6 ditongos.

S’atzentu est semper in sa penùltima francu chi sa vocale finale  o siat elisa, sa cale cosa càpitat mescamente in sa poesia. Pro nàrrere, familio “famìlia” est [fa.mi.ˈli.o], cun s’atzentu in sa segunda i, ma cando sa paràula est impreada sena sa finale o (famili’), s’atzentu abbarrat in sa segunda i: [fa.mi.ˈli].

 

S’esperanto tenet sas chimbe vocales chi s’agatant  in limbas comente s’ ispagnolu, su swahili, s’ebràicu modernu e su gregu modernu.

B’at fintzas duas semivocales, /i̯/ e /u̯/, chi si cumbinant cun sos monotongos pro formare 6 ditongos: aj, ej, oj, uj, aŭ, and .

 

Su vocabulàriu base est istadu definidu in Lingvo internacia, publicadu dae Zamenhof in su1887. In custu libru b’at 900 raighinas dae ue podent nàschere deghinas  de mìgias de paràulas impitende prefissos, sufissos, e cumpostos. In su 1894, Zamenhof at publicadu su primu ditzionàriu, Universala Vortaro, chi tenet una gamma prus manna de raighinas. Sas règulas de sa limba permitent a sos faeddadores de leare a imprèstidu raighinas noas si b’at bisòngiu; semper e cando, si racumandat a sos faeddadores de impreare mescamente formas internatzionale leende dae custas sos sinnificados relativos.

Dea tando, paràulas medas sunt istadas leadas a imprèstidu, mescamente (ma non solu) dae sas limbas europeas. Non totu sos imprèstidos propostos  si sunt ispainados, ma medas eja, prus de totu sos tèrmines tècnicos e sientìficos. Però sos tèrmines chi si impitant cada die est prus probàbile chi derivent dae raighinas chi bi sunt giai; pro nàrrere, sa paràula komputilo ( elaboradore eletrònicu),   est formada dae su verbu komputi (carculare) e  su sufissu -ilo “aina”. B’at fintzas calcos, est a nàrrere chi sas paràulas leant sinnificados noos cunforma a s’usu in àteras limbas. Pro nàrrere, sa paràula muso at leadu su sinnificadu “sorighitu de elaboradore eletrònicu”  dae s’inglesu “computer mouse”.

 

Non b’at paràulas gergales medas, ca cùmplicant sa comunicatzione internatzionale, e custu est contra a sa finalidade de s’esperanto.

Ma, difìtzile est a imparare s’esperanto? S’Istitutu  de Pedagogia Tzibernètica de Paderborn (Germània) at cunfrontadu cantu bi ponent sos istudentes francòfonos de sas iscolas superiores  a otènnere livellos istandard de cumpetèntzia in esperanto, inglesu, tedescu, e italianu.  Custos sunt sos resurtados:

 2000 oras pro su tedescu = 1500 oras pro s’inglesu = 1000 oras pro s’italianu (o cale si siat àtera limba neolatina) = 150 oras pro s’esperanto.

      Duncas, una limba fàtzile a l’imparare,  a la manigiare e a l’agiornare cunforma a su progressu tecnològicu. Ite cherimus de prus?

Leave a comment

Send a Comment

S'indiritzu email tuo no at a èssere publicadu. Is campos pedidos sunt signados *