de Salvatore Serra
S’inglesu, comente limba distinta dae sas àteras, tenet prus de 1.200 annos. Totu est cumintzadu cun s’invasione de s’Ìsula dae bandas de tres tribùs germànicas de s’Europa de su Nord, sos Anglos, sos Sàssones e sos Jutos in s’annu 499 a pustis de Cristos. Mancari s’Ìsula esseret abitada dae sa preistòria (a sas beras, Stonehenge l’ant fraigada sos Britànicos unos 3.500 annos a como), sa limba inglesa cumintzat cun custa invasione, cando sos aventureris paganos lòmpidos dae Danimarca e dae sas terras bassas de su Continente nch’ant bogadu sos Tzeltos nàschidos in cue e sos Romanos dae sa chi como est s’Inghilterra, e nche los ant imbertos in sos montes e in sos giassos seguros de Galles e de Iscòtzia. Dae sa tribù de sos Anglos benit su nùmene Englalond, Terra de sos Anglos, e su nùmene de sa limba, ma est istadu mescamente su dialetu de sos Sàssones Otzidentales chi est divènnidu sa limba modellu, e s’est evòlvidu in s’Old English, Inglesu Antigu. Sos primos documentos iscritos in inglesu sunt de su 700 a pustis de Cristos, e in custu tempus sa Britànnia est istada invàdida torra dae aventureris iscandìnavos, sos Vichingos.
A pustis de 200 annos de gherra cun sos Anglo-Sàssones, sos Vichingos ant agatadu un’acordu cun su Re Sàssone Alfred su Mannu pro partzire s’Ìsula, dende a sos Sàssones s’Ovest e a sos Iscandìnavos, chi faeddaiant su nòrdicu, s’Est. S’Inghilterra fiat torra bilìngue, finas a cando sos duos grustos, cun sos cojuios mistos, non sunt divènnidos unu pòpulu solu. Finas su misigòngiu linguìsticu de sos Sàssones e de sos Nòrdicos est istadu unu cojuiu. In su verbu “to be” (èssere), pro nàrrere, sa de tres pessones singulares “he is” (issu est), est sàssone, cando chi su plurale, “they are” (issos sunt), est nòrdicu. Sa paràula “wife” (mugere) est sàssone ma sa paràula “husband” (maridu) est bènnida dae su nòrdicu – “arm” (bratzu) dae su sàssone, ma “leg” (anca) dae su nòrdicu. “Duru” fiat sa paràula sàssone pro “door” (ghenna), ma “vindu” est sa paràula nòrdica chi nos at dadu “window” (ventana) – duncas dae custu cojuiu est nàschida una limba chi nois li naramus Inglesu Antigu. Fiat una limba cumplicada meda a cunfrontu de s’inglesu modernu: fiat flessiva meda – est a nàrrere chi teniat finales diferentes medas pro totu sas paràulas, comente in Latinu, o in su tedescu e in su russu modernos. Daiat su gènere gramaticale finas a sos pronùmenes – maschile, feminile e nèutru – e teniat non su singulare e su plurale ebbia, ma finas una tertza forma chi si naraiat duale pro inditare pròpiu duos – nen prus e nen mancu. Pro nàrrere, in prus de sos pronùmenes “I” (deo) e “we” (nois) in sa prima pessone, s’Inglesu Antigu teniat “wit” chi cheret nàrrere “nois duos… tue e deo ma no issos”. Paràulas medas de s’Inglesu Antigu sunt galu bastante a curtzu a s’inglesu modernu pro las cumprèndere. Pro nàrrere, “thencan” est su verbu “to think” (pessare), “cild” currispondet a “child” (pitzinnu), “wifman” est “woman” (fèmina). Ma àteras non si podent cumprèndere sena istudiare s’Inglesu Antigu comente una limba diferente. Su documentu prus importante de custa limba est su poema èpicu “Beowulf”, cumpostu de 3.0000 versos e iscritu in su sèculu 10.
S’àtera invasione de sa Britànnia – e, intre parèntesi, s’ùrtima invasione istràngia de s’ìsula in s’istòria inglesa – b’est istada in su 1066. Sos invasores fiant torra iscandìnavos, ma cun una diferèntzia: custos nòrdicos, chi si naraiant Normannos, beniant dae sa costa setentrionale de Frantza, e faeddaiant in frantzesu. Su cumandante issoro William, chi totus li naraiant su Cunchistadore, cheriat su tronu de Inghilterra, e s’esèrtzitu suo at bintu. William est devènnidu re e at fatu fàghere duos fràigos chi como sunt atratziones turìsticas de importu: sa Turre de Londra e s’Abbadia de Westminster. Su frantzesu de sos Normannos est devènnidu sa limba de sa Corte e de s‘aristocratzia inglesa, e su logu s’est torradu a fàghere bilìngue. Nois a s’ispissu naramus chi “s’istòria si ripitit”, e custu est pròpiu su chi est capitadu a sa limba: in su fùrriu de 300 annos, s’Inglesu Antigu at assorbidu su frantzesu de sos Normannos e s’est cambiadu in un’àtera limba, gasi comente fiat capitadu in antis cun su sàssone e su nòrdicu.
Su frantzesu de sos Normannos at irrichidu sa limba e at dadu a s’inglesu su misigòngiu suo ùnicu de istruturas e vocabulàriu germànicos e latinos. Est pro custu chi oe naramus “the world’s population” o “the population of the world” (“sa populatzione de su mundu”, in su primu casu cun su genitivu sàssone e in su segundu cun su genitivu neolatinu) e est pro custu chi sos inglesos tenent paràulas diferentes pro distìnghere sos nùmenes de sos animales dae sos nùmenes de sa petza chi si màndigat: dae “cow” (baca), “beef” ; dae “calf” (bigru), “veal”; dae “sheep” (berbeghe), “mutton”; dae “pig” (porcu), “pork”. Sos nùmenes de sos animales sunt sàssones, ma sos nùmenes pro sa petza benint dae su frantzesu. Custu no est interessante petzi dae su puntu de vista linguìsticu, ma finas sotziològicu, ca rifletit su fatu chi sos animales los pesaiant sos pastores chi faeddaiant in Inglesu Antigu, ma si nche los mandigaiant sos aristocràticos chi faeddaiant in frantzesu.
Sigomente s’Inghilterra fiat bilìngue, sunt nàschidas espressiones in ue b’at una paràula de orìgine sàssone paris cun un’àtera cun su matessi sinnificadu chi benit dae su frantzesu – comente “law and order” (rispetu de sas leges). In custa manera totus cumprendiant su sinnificadu, siat sos chi connoschiant petzi sa paràula “law” in Inglesu Antigu, siat sos chi connoschiant petzi sa paràula frantzesa “ordre” – order. Medas de custas espressiones chi benint dae s’Edade Mèdia sunt comunas, oe, in s’inglesu modernu. Cantos polìticos, in su Rennu Unidu e in sos Istados Unidos, cando est tempus de votatziones, narant chi cherent prus “law and order”! In su Senadu de sos Istados Unidos, e gasi etotu in su Parlamentu Britànnicu, b’at una cummissione de “ways and means” pro istudiare sa manera de otènnere unu resurtadu. Sa paràula “ways” dae su sàssone – sa paràula “means” dae su frantzesu – s’espressione “ways and means” galu presente in sa limba a pustis de sete o otighentos annos. A custu misigòngiu de sàssone e frantzesu normannu nois li naramus Middle English, Inglesu de Mesu. Su primu poeta mannu inglesu, Geoffrey Chaucer, at iscritu in Inglesu de Mesu in su sèculu 14 – pagu prus a mancu in su matessi tempus de Dante Alighieri e Boccaccio. Su traballu suo prus connotu, “The Canterbury Tales” (Sos Contos de Canterbury) l’at iscritu in su 1386 e su vocabulàriu suo rifletit su misigòngiu de sas duas limbas.
In su sèculu a pustis, s’imprenta est cròmpida a Inghilterra e sunt istadas fundadas bibliotecas in Oxford, in Cambridge e in Londra. Su primu imprentadore, William Caxton, at cumintzadu a istabilizare sa limba iscrita e sa pronùntzia sua cando at postu sa prima màchina pro imprentare in sa corte de s’Abbadia de Westminster. Giai in su sèculu 15 s’Inglesu Antigu li pariat una limba istràngia, e isse cummentaiat cantu in presse fiat cambiende sa limba durante sa vida sua matessi. In su 1490 Caxton aiat iscritu custu: “Su sennor Abbot de Westminster dae pagu m’at mustradu unos cantos passàgios iscritos in Inglesu Antigu pro los bortare. Potzo nàrrere chi pariat prus olandesu chi no inglesu. Non so resessidu a los bortare e no los apo mancu cumpresos. E de seguru sa limba de oe est diferente meda dae sa chi si impitaiat e faeddaiat cando deo so nàschidu”.
Sa Renàschida de su 1500 at giutu a s’iscoberta noa de sos clàssicos. e s’inglesu s’est irrichidu de una profusione de paràulas leadas in manera direta dae su Latinu e dae su Gregu Antigu. Narant chi su prus de su ditzionàriu clàssicu est intradu in inglesu in custa època – dae su Latinu paràulas comente “accommodate” (adatare), “capable” (cumpetente), “persecute” (pessighire), “investigate” (investigare) e dae su Gegu Antigu paràulas comente “apology” (iscusa), “climax” (cùlmine), “physical” (fìsicu), “emphasis” (ènfasi) e gasi sighende. Su flussu de paràulas dae su Latinu e dae su Gregu Antigu no est agabbadu cun sa Renàschida, e, cada bia chi b’at àpidu bisòngiu de una paràula o de unu nùmene nou, s’est chircadu s’agiudu de su mundu clàssicu – dae su Gregu Antigu “aerodrome”, “telegraph” e “telephone”; dae su Latinu, “escalator”, “penicillin”, e su prefissu “mini” – pro màschinas e gunneddas, pro nàrrere.
Ma est semper in su sèculu 16 chi b’at àpidu s’eventu prus mannu de sa limba inglesa: sa nàschida de William Shakespeare in su 1564. At a èssere semper unu mistèriu comente custu òmine, de cultura modesta e sena pretesas intelletuales o ambitziones literàrias chi no esserent a fàghere ispassiare sos londinesos de tando, est devènnidu su mègius poeta in limba inglesa e su dramaturgu pru connotu in su mundu. E s’influèntzia sua in sa limba est istada enorme. Pro cantu potzat àere istudiadu pagu un’anglòfonu, non podet fàghere a mancu de impitare paràulas e espressiones coniadas dae Shakespeare. Cando una pobidda de domo de su Tennessee faeddat cun passione de ànima de sos “salad days” (lit. dies de s’insalada) suos, cando fiat giòvana e galana, est probàbile chi no iscat chi est mentovende “Antoni e Cleopatra”. Espressiones comunas comente “blood –stained” (magradu de sàmbene) e “fancy-free” (lìberu dae responsabilidades) sunt creatziones de Shakespeare, gasi comente “lonely” (solitàriu), “countless” (innumeràbile), “dwindle” (chi cheret nàrrere a pèrdere importàntzia). Shakespeare at dadu a sa limba, cun su gèniu inventivu suo, unu muntone de paràulas, espressione e modos de nàrrrere chi in antis non bi fiant.
Eventos istòricos fundamentales, pustis, ant dadu a s’inglesu sa fortza chi tenet como. S’Impèriu Britànnicu in antis, sa potèntzia econòmica americana, a pustis, ant ispartu s’idioma in totu su mundu, faghende·nde sa limba internatzionale prus de importu.
Leave a comment