de Antoni Arca –
Su libru de Maria Folch, mancari siat iscritu in valentzianu istrintu dae una valentziana de Castelló, est unu bellu libru italianu. S’autora, di fatis, at bìvidu in Itàlia belleché bint’annos e est una istoriadora professionale ispetzialista de istòria italiana contemporànea. Pro custu, lìmite e prègiu de su libru est sa pelea literària intre su narradore e s’istoriadore; unu chi cheret contare emotziones e psicologias e s’àteru chi ispricat datos, datas e cantidades de mortos. S’autora, tando, imbentat una nella màchina narradora pro lassare a su letore su seberu, isvilupende s’iscritura segundu tres pranos: su contu fatu dae una boghe esterna sighende sos personàgios che a una tzinepresa, sas literas chi sa protagonista iscriet a s’antigu professore suo in s’universidade de Valèntzia, sos documentos originales bortados in valentzianu dae cale si siat limba: inglesu, ispagnolu, italianu, frantzesu…
Ite contat “Després vénen els anys” (Posca benent sos annos, o Posca bendent sos annos a segunda chi si iscriat “vénen” o “venen”, ma su sonu est su matessi)? De una chirca. A una valentziana cojuada in Roma cun unu emilianu la cramant pro collaborare a unu documentàriu a pìgiu de sos pròfugos istrianos; a issa, ca bolende dae Roma bi ponet mancu de un’ora pro bi èssere, la imbolant in Fertìlia a intervistare sos giulianos. A sa valentziana de Roma, ti lu podes immaginare, non li paret beru de àere un’iscusa pro si nche andare in s’Alighera ogni “cap de setmana” pro unos cantos meses.
In s’Alighera, a parte de unas cantas betzigheddas istrianas galu fascistas, connoschet a Michele, unu betzu comunista de casi novant’annos. Custu Michele est istadu emigradu in Frantza dae s’Istria e luego brigatista in sa gherra de Ispagna e partigianu in Frantza e in Itàlia posca de su ’43. Però, in logu de si gosare sa pensione che partigianu, si nch’est torradu in Istria dae mama e nebode minore minore, ca totu su restu de sa famìllia fiat istada derruta. Dae in cue, in su 1947, Itàlia, campos de cuntzentratzione e luego Fertìlia, unu far west de domos chena fàghere. Michele, in antis che totu comunista, andat a bìvere in s’Alighera, in s’àtera ala de sa baia, e si faghet piscadore.
A Michele sa protagonista li narat “il Difficile” ca ischint chi isse non cheret nàrrere nudda de su tempus suo coladu in gherras europeas chi cumbatiat pro contu de su PCI e non de una pàtria, ma cun issa, Michele meda difítzile no est, ca issa est de Castelló, su matessi logu in ue Michele fiat istadu fertu e curadu, in s’ispidale de Benicassím, dae Maria, una valentziana chi cumbatiat sa gherra pro contu de “Socorro Rojo” e non de una pàtria.
De custu Michele non at faeddadu mai a nemos, ca sa timoria sua est de iscobèrrere chi Maria non l’at isetadu o, peus, chi est morta sena chi isse apat fatu nudda pro l’agiuare. Ma s’atzentu valentzianu de sa giòvana istoriadora lu torrat a s’innamoramentu antigu.
Custu est su chi si podet nàrrere, sena l’istropiare tropu, de custu bellu romanzu chi si leghet bene, cun partetzipatzione emotiva e cun inteligèntzia, ca a sa fine imparamus unu muntone de cosas a pìgiu de Gherra de Ispagna, ocupatzione italiana de s’Istria e fuida de sos pròfugos in sa penìsula.
Che a letore li disìgio sorte meda e isperamus chi carchi bonu editore isulanu lu chèrgiat tradùere in sardu.
P.s. A sos amigos pro lsc chi abbàidant a su Catalanu comente a modellu de polìtica linguìstica, li naro chi si sunt isballiende, “la llengua dels Països Catalans” tenet ufitzialmente chimbe LSCis: sa de su Printzipadu de Catalugna chi tenet contu de totu sos dialetos suos, sa de sas ìsulas Baleres, sa de Andorra, sa de su Rossiglione, e sa de s’acadèmia de sa limba valentziana (s’Alighera galu non tenet norma peruna). In sos domínios linguísticos catalanos, in domo e in carrera sa gente faeddat comente cheret; in sa televisione e a teatru faeddant comente cherent sos dirigentes e sos diretores; sos iscritores iscrient comente lis praghet e sos editore currigent comente lis cumbènnet. In sas amministratziones s’iscriet comente cumandat sa política de su mamentu e sos pitzinnos, in sas iscolas, iscrient segundu sos programmas regionales; est a nàrrere diversu meda a segunda chi siant pitzinnos de Bartzellona, Maiorca o Valèntzia.
Antoni Arca
Maria Folch, Després vénen els anys, Drassana, València 2014
Leave a comment