Connòschere sos Curdos: chie sunt, in ue istant, a ite crèent e ite faeddant

Connòschere sos Curdos: chie sunt, in ue istant, a ite crèent e ite faeddant

– de Sarvadore Serra –

mapa Curdistan

In custos tempos de gherra si faeddat meda de sos curdos. Non totus, però, ischint de pretzisu in ue istant, ite limba faeddant, ite religiones tenent. Custu artìculu agiuat a los connòschere de prus.

————————————-

 Sos curdos sunt unu grupu ètnicu de s’ Oriente Mèdiu. Su prus istant in sa  Turchia sudorientale, in s’ Iràn otzidentale,  in s’ Iràq setentrionale e in sa Sìria setentrionale.

Su nùmeru de sos curdos in totu su mundu andat dae 30 a 37 milliones. Su prus istant in   Àsia Otzidentale.  B’at comunidades importantes de sa diàspora curda in sas tzitades de sa Turchia otzidentale, mescamente in Istanbul. Unu flussu de  emigratzione curda s’est isvilupadu, de reghente, in sos paisos otzidentales, mescamente in Germània. Sos curdos  sunt  una populatzione majoritària in sa regione autònoma de su  Curdistan irachenu e in sa regione autònoma de Rojava, e sunt  unu grupu minoritàriu importante in paisos lacanàrgios comente sa  Turchia e s’ Iràn, in ue sos movimentos  natzionalistas curdos sighint a gherrare pro s’autonomia e pro sos deretos culturales issoro.

Su tèrmine “limba curda” si riferit in manera colletiva a totu sos dialetos de sos curdos. La faeddant mescamente in cuddas partes  de Iràn, Iràq, Sìria e Turchia chi formant su  Curdistan. Su curdu tenet in Iràq istatus ufitziale  comente limba natzionale  paris cun s’ àrabu; est reconnotu  in Iràn comente limba regionale, e in Armènia comente limba minoritària.

Sa limba curda faghet parte de su sutagrupu  nordotzidentale   de sas  limbas iranianas; custu sutagrupu faghet parte de sa branca  indoiraniana de sa famìlia indoeuropea.

Su prus de sos curdos sunt  bilìngues o multilìngues: issos faeddant  sa limba de s’Istadu in ue istant  (àrabu, persianuturcu ) comente segunda limba; sos de sa diàspora podent faeddare fintzas prus de tres limbas.

pitzoca curda 2

Cunforma a sos istùdios de su linguista David Neil MacKenzie (1926-2001) b’at tres grupos dialetales curdos

 Custa est sa distributzione de sos curdos in su mundu:

Turchia

Cunforma a CIA Factbook, in su 2008 sos curdos formaiant pagu prus o mancu  su  18% de sa populatzione (unos  14 milliones).  Fontes curdas narant chi sunt  dae  20 a 25 milliones. In 1980, Ethnologue aiat carculadu in unos chimbe milliones su nùmeru de sos chi faeddaiant in curdu in Turchia (subra de una populatzione de  44 milliones de pessones). Sos curdos sunt su grupu minoritàriu prus forte in Turchia e costituint su disafiu prus sèriu e persistente  a s’imàgine ufitziale  de una sotziedade omogènea.

Iran

Sa regione curda   de Iràn est istada parte de su paisu dae antigòriu. Belle totu su Curdistan faghiat parte  de s’ Impèriu persianu fintzas a cando no at pèrdidu sa parte otzidentale  durante sas  gherras contra s ‘ Impèriu Otomanu. A pustis de sa  dissolutzione de s’ Impèriu Otomanu, in sa Cunferèntzia de paghe de Pairgi de su 1919, Teheràn aiat pedidu totu sos territorios pèrdidos (su  Curdistan turcu, Mosul e Diyarbakır) ma sos poderios otzidentales aiant naradu chi nono. Custa àrea est istada partzida intre sos Istados modernos de Turchia, Sìria e Iràq. Oe sos curdos istant mescamente  in sos territorios nordotzidentales connotos comente Curdistan iranianu, ma fintzas in sa regione nordorientale  de Khorasan;   sunt pagu prus o mancu su 7-10% de totu sa populatzione iraniana (6.5–7.9 milliones).

Iràq

Sos curdos sunt, pagu prus o mancu, su 17% de sa populatzione. In custu mamentu sunt impinnados in sa gherra cun sos giadistas

Sìria

Sunt su 9% de sa populatzione de Sìria, unu totale de unos 1.6 milliones de pessones. Fintzas inoghe sunt in gherra cun sos giadistas.

Transcàucasu

Dea sos annos trinta a sos annos otanta s’ Armenia at fatu parte  de s’ Unione Soviètica, in ue sos curdos, comente àteros grupos ètnicos, teniant s’istatus de minoria proteta.  A sos curdos armenos lis aiant cuntzèdidu unu giornale patrotzinadu dae s’Istadu, programas radiofònicos  e eventos culturales in limba curda. Durante sa gherra in Nagorno-Karabakh, medas curdos  non-yazidos sunt istados custrintos a lassare sas domos issoro ca siat sos azeros siat sos curdos  non-yazidos sunt musulmanos.

Diàspora

Cunforma a unu raportu de su  Cussìgiu de Europa , unos  1.3 milliones de curdos istant in Europa Otzidentale. Sos primos immigrados fiant curdos de Turchia, chi si fiant apoderados in Germània, Àustria, Benelux, Gran Bretagna, Isvìtzera e Frantza in sos annos 60. Pustis, pro more de sos trìulos politicos e sotziales  in sos annos 80  e 90, b’at àpidu undadas  de rifugiados curdos  mescamente dae Iràn e Iràq. De reghente, medas curdos  rechedentes asilu dae Iràn e Iràq  si sunt apoderados  in su Rennu Unidu (mescamente in Dewsbury e in unas cantas àreas setentrionales  de Londra); custu, a bias, at  causadu cuntierras in sos mèdios de informatziones  subra de su deretu issoro de abbarrare; b’at àpidu fintzas tensiones intre sos curdos e  sa comunidade mussulmana de Dewsbury, in ue b’at moscheas meda traditzionales comente sa Markazi. Dae su cumintzu de sos trìulos in Sìria medas de sos  rifugiados de sa gherra tzivile   sunt curdos sirianos;  duncas  medas de sos rechedentes asilu in Germània sunt de orìgine curda.

B’at àpidu immigratzione de curdos a Canada e a sos Istados Unidos. Sunt mescamente  rifugiados polìticos o immigrados chi chircant un’oportunidade econòmica. Cunforma a un’istùdiu de s’Agentzia  “ Statistics Canada” in su 2011 b’aiat  11.685 curdos chi istaiant  in Canada; cunforma a su  “2011 Census”, 10.325 canadesos faeddaiant in curdu. In sos Istados unidos, sos immigrados curdos ant cumintzadu a acudire in medas  a Nashville in su 1976; custa tzitade como est sa comunidade curda prus manna in sos Istados Unidos e li narant Little Kurdistan. Narant chi in   Nashville b’at unos  11.000 curdos.    Cunforma a su  “ US Census Bureau” in totu  sos Istados Unidos b’at unos  15.400 curdos; ma àteras fontes narant chi sunt  20.000.

sordadas curdas

Custas sunt sas religiones de sos curdos:

Islam

Su prus de sos curdos sunt mussulmanos sunnitas  e faghent parte de s’iscola shafi.

B’at fintzas una minoria de curdos chi sunt mussulmanos shia; istant mescamente in sas provìntzias iranianas de Ilam e Kermanshah e in s’Iràq tzentrale e sudorientale (curdos fayli)

In mesu de sos curdos sunt fintzas difusas sas pràticas mìsticas e sa partetzipatzione a sos òrdines  sufi.

Sos alevitas (chi a su sòlitu los cunsìderant  aderentes a una branca   islam shia cun elementos de sufismu) sunt un’àtera minoria   religiosa curda;  issos istant in s’  Anatolia orientale. S’alevismu s’est isvilupadu  pro more de sos insinnamentos de   Haji Bektash Veli, unu mìsticu de su sèculu XIII de Khorasan.

Ahl-i Haqq (Yarsan)

Ahl-i Haqq o  yarsanismu est una religione  sincrètica fundada dae Sultan Sahak in s’agabbu de su sèculu XIV in s’ Iràn otzidentale. Su prus de sos aderentes, a fùrriu de  unu millione de pessones, sunt curdos. Su testu religiosu fundamentale issoro est su Kalâm-e Saranjâm, iscritu  in gurani. In custu testu sas colunnas fundamentales de sa religione sunt inditadas gasi: “Su yarsan si devet isfortzare pro custas bator calidades: sa puresa, saretitùdine, sa modèstiae s’abnegatzione”.

In sa fide yarsan b’at elementos comente su millenarismu, su nativismu, s’egalitarismu, sa metempsicosi, s’anghelulogia, sa manifestatzione divina e su   dualismu. Medas de custos elementos  s’agatant  in su yazidismu, in su zoroastrismu e in sos grupos ghulat (shia non cunventzionale).

Yazidismu

Su yazidismu est un’àtera religione sincrètica praticada dae sos curdos; l’at fundada Sheikh Adi ibn Musafir, unu mìsticu de su sèculu XII de su Lìbanu.   B’at unos 500.000 aderentes. Sos testos religiosos fundamentales sunt  su Kitêba Cilwe e su Meshaf Resh.

Cunforma a sas credèntzias yazidas, Deus at creadu su  mundu ma l’at lassadu a su contivìgiu  de sete èsseres santos o ànghelos. S’ànghelu prus importante est Melek Taus (curdu: Tawûsê Melek), s’Ànghelu Paone, rapresentante de Deus in sa terra. Sos yazidis creent in sa   reincarnatzione periòdica de sos sete èsseres santos in   forma umana.

Su santuàriu prus sacru issoro e sa tumba de su fundadore de sa fide sunt in Lalish, in s’Iràq setentrionale

pitzoca curda

Zoroastrismu

Sa religione persiana de su zoroastrismu at tentu un’influèntzia manna in s’antigòriu e l’at mantesa fintzas cando custa religione non s’est belle estinta, in s’Edade Mèdia.   S’ Èssere Supremu   est Ahura Mazda. Sos caràteres printzipales, comente su messianismu, sa Règula de Oro  , su paradisu e s’ inferru, e sa voluntade lìbera   ant influentziadu àteros sistemas religiosos, comente su giudaismu de su segundu templu, su gnostitzismu, su cristianèsimu e s’ islam.

In su 2015  resurtat chi b’at unos 100.000 curdos irachenos chi pràticant  su zoroastrismu; in totu su mundu sunt unos 2.6 milliones.

Cristianèsimu

Su prus de sos curdos cristianos sunt cunvertidos dae pagu. Sas cunversiones sunr aumentadas in Turchia e in Iràq. Unas cantas comunidades de cunvertidos irachenos ant formadu sas crèsias evangèlicas issoro. Cristianos curdos istòricos sunt  Teòfobu e sos frades Zakare e Ivane.

Giudaismu

Fintzas a s’emigratzione de massa a Israele,   1951-1952, sos ebreos istaiant in partes diferentes  de su Curdistan, siat in sas tzitades siat in sas biddas. Fiant su grupu religiosu prus minore e teniant s’amparu de sos capos tribales curdos, o aghas, mescamente cando viagiaiant pro suos cummèrtzios issoro

Ligàmenes:   https://en.wikipedia.org/wiki/Kurds

https://www.facebook.com/349464381906658/videos/438173049702457/?pnref=story

Leave a comment

Send a Comment

S'indiritzu email tuo no at a èssere publicadu. Is campos pedidos sunt signados *