– de Sarvadore Serra –
In custos tempos de gherra si faeddat meda de sos curdos. Non totus, però, ischint de pretzisu in ue istant, ite limba faeddant, ite religiones tenent. Custu artìculu agiuat a los connòschere de prus.
————————————-
Sos curdos sunt unu grupu ètnicu de s’ Oriente Mèdiu. Su prus istant in sa Turchia sudorientale, in s’ Iràn otzidentale, in s’ Iràq setentrionale e in sa Sìria setentrionale.
Su nùmeru de sos curdos in totu su mundu andat dae 30 a 37 milliones. Su prus istant in Àsia Otzidentale. B’at comunidades importantes de sa diàspora curda in sas tzitades de sa Turchia otzidentale, mescamente in Istanbul. Unu flussu de emigratzione curda s’est isvilupadu, de reghente, in sos paisos otzidentales, mescamente in Germània. Sos curdos sunt una populatzione majoritària in sa regione autònoma de su Curdistan irachenu e in sa regione autònoma de Rojava, e sunt unu grupu minoritàriu importante in paisos lacanàrgios comente sa Turchia e s’ Iràn, in ue sos movimentos natzionalistas curdos sighint a gherrare pro s’autonomia e pro sos deretos culturales issoro.
Su tèrmine “limba curda” si riferit in manera colletiva a totu sos dialetos de sos curdos. La faeddant mescamente in cuddas partes de Iràn, Iràq, Sìria e Turchia chi formant su Curdistan. Su curdu tenet in Iràq istatus ufitziale comente limba natzionale paris cun s’ àrabu; est reconnotu in Iràn comente limba regionale, e in Armènia comente limba minoritària.
Sa limba curda faghet parte de su sutagrupu nordotzidentale de sas limbas iranianas; custu sutagrupu faghet parte de sa branca indoiraniana de sa famìlia indoeuropea.
Su prus de sos curdos sunt bilìngues o multilìngues: issos faeddant sa limba de s’Istadu in ue istant (àrabu, persianu, turcu ) comente segunda limba; sos de sa diàspora podent faeddare fintzas prus de tres limbas.
Cunforma a sos istùdios de su linguista David Neil MacKenzie (1926-2001) b’at tres grupos dialetales curdos
- Setentrionale (su kurmanji)
- Tzentrale (parte de su sorani)
- Meridionale (parte de su sorani), chi nde faghent parte su kermanshahi, s’ ardalani e su laki.
Custa est sa distributzione de sos curdos in su mundu:
Turchia
Cunforma a CIA Factbook, in su 2008 sos curdos formaiant pagu prus o mancu su 18% de sa populatzione (unos 14 milliones). Fontes curdas narant chi sunt dae 20 a 25 milliones. In 1980, Ethnologue aiat carculadu in unos chimbe milliones su nùmeru de sos chi faeddaiant in curdu in Turchia (subra de una populatzione de 44 milliones de pessones). Sos curdos sunt su grupu minoritàriu prus forte in Turchia e costituint su disafiu prus sèriu e persistente a s’imàgine ufitziale de una sotziedade omogènea.
Iran
Sa regione curda de Iràn est istada parte de su paisu dae antigòriu. Belle totu su Curdistan faghiat parte de s’ Impèriu persianu fintzas a cando no at pèrdidu sa parte otzidentale durante sas gherras contra s ‘ Impèriu Otomanu. A pustis de sa dissolutzione de s’ Impèriu Otomanu, in sa Cunferèntzia de paghe de Pairgi de su 1919, Teheràn aiat pedidu totu sos territorios pèrdidos (su Curdistan turcu, Mosul e Diyarbakır) ma sos poderios otzidentales aiant naradu chi nono. Custa àrea est istada partzida intre sos Istados modernos de Turchia, Sìria e Iràq. Oe sos curdos istant mescamente in sos territorios nordotzidentales connotos comente Curdistan iranianu, ma fintzas in sa regione nordorientale de Khorasan; sunt pagu prus o mancu su 7-10% de totu sa populatzione iraniana (6.5–7.9 milliones).
Iràq
Sos curdos sunt, pagu prus o mancu, su 17% de sa populatzione. In custu mamentu sunt impinnados in sa gherra cun sos giadistas
Sìria
Sunt su 9% de sa populatzione de Sìria, unu totale de unos 1.6 milliones de pessones. Fintzas inoghe sunt in gherra cun sos giadistas.
Transcàucasu
Dea sos annos trinta a sos annos otanta s’ Armenia at fatu parte de s’ Unione Soviètica, in ue sos curdos, comente àteros grupos ètnicos, teniant s’istatus de minoria proteta. A sos curdos armenos lis aiant cuntzèdidu unu giornale patrotzinadu dae s’Istadu, programas radiofònicos e eventos culturales in limba curda. Durante sa gherra in Nagorno-Karabakh, medas curdos non-yazidos sunt istados custrintos a lassare sas domos issoro ca siat sos azeros siat sos curdos non-yazidos sunt musulmanos.
Diàspora
Cunforma a unu raportu de su Cussìgiu de Europa , unos 1.3 milliones de curdos istant in Europa Otzidentale. Sos primos immigrados fiant curdos de Turchia, chi si fiant apoderados in Germània, Àustria, Benelux, Gran Bretagna, Isvìtzera e Frantza in sos annos 60. Pustis, pro more de sos trìulos politicos e sotziales in sos annos 80 e 90, b’at àpidu undadas de rifugiados curdos mescamente dae Iràn e Iràq. De reghente, medas curdos rechedentes asilu dae Iràn e Iràq si sunt apoderados in su Rennu Unidu (mescamente in Dewsbury e in unas cantas àreas setentrionales de Londra); custu, a bias, at causadu cuntierras in sos mèdios de informatziones subra de su deretu issoro de abbarrare; b’at àpidu fintzas tensiones intre sos curdos e sa comunidade mussulmana de Dewsbury, in ue b’at moscheas meda traditzionales comente sa Markazi. Dae su cumintzu de sos trìulos in Sìria medas de sos rifugiados de sa gherra tzivile sunt curdos sirianos; duncas medas de sos rechedentes asilu in Germània sunt de orìgine curda.
B’at àpidu immigratzione de curdos a Canada e a sos Istados Unidos. Sunt mescamente rifugiados polìticos o immigrados chi chircant un’oportunidade econòmica. Cunforma a un’istùdiu de s’Agentzia “ Statistics Canada” in su 2011 b’aiat 11.685 curdos chi istaiant in Canada; cunforma a su “2011 Census”, 10.325 canadesos faeddaiant in curdu. In sos Istados unidos, sos immigrados curdos ant cumintzadu a acudire in medas a Nashville in su 1976; custa tzitade como est sa comunidade curda prus manna in sos Istados Unidos e li narant Little Kurdistan. Narant chi in Nashville b’at unos 11.000 curdos. Cunforma a su “ US Census Bureau” in totu sos Istados Unidos b’at unos 15.400 curdos; ma àteras fontes narant chi sunt 20.000.
Custas sunt sas religiones de sos curdos:
Islam
Su prus de sos curdos sunt mussulmanos sunnitas e faghent parte de s’iscola shafi.
B’at fintzas una minoria de curdos chi sunt mussulmanos shia; istant mescamente in sas provìntzias iranianas de Ilam e Kermanshah e in s’Iràq tzentrale e sudorientale (curdos fayli)
In mesu de sos curdos sunt fintzas difusas sas pràticas mìsticas e sa partetzipatzione a sos òrdines sufi.
Sos alevitas (chi a su sòlitu los cunsìderant aderentes a una branca islam shia cun elementos de sufismu) sunt un’àtera minoria religiosa curda; issos istant in s’ Anatolia orientale. S’alevismu s’est isvilupadu pro more de sos insinnamentos de Haji Bektash Veli, unu mìsticu de su sèculu XIII de Khorasan.
Ahl-i Haqq (Yarsan)
Ahl-i Haqq o yarsanismu est una religione sincrètica fundada dae Sultan Sahak in s’agabbu de su sèculu XIV in s’ Iràn otzidentale. Su prus de sos aderentes, a fùrriu de unu millione de pessones, sunt curdos. Su testu religiosu fundamentale issoro est su Kalâm-e Saranjâm, iscritu in gurani. In custu testu sas colunnas fundamentales de sa religione sunt inditadas gasi: “Su yarsan si devet isfortzare pro custas bator calidades: sa puresa, saretitùdine, sa modèstiae s’abnegatzione”.
In sa fide yarsan b’at elementos comente su millenarismu, su nativismu, s’egalitarismu, sa metempsicosi, s’anghelulogia, sa manifestatzione divina e su dualismu. Medas de custos elementos s’agatant in su yazidismu, in su zoroastrismu e in sos grupos ghulat (shia non cunventzionale).
Yazidismu
Su yazidismu est un’àtera religione sincrètica praticada dae sos curdos; l’at fundada Sheikh Adi ibn Musafir, unu mìsticu de su sèculu XII de su Lìbanu. B’at unos 500.000 aderentes. Sos testos religiosos fundamentales sunt su Kitêba Cilwe e su Meshaf Resh.
Cunforma a sas credèntzias yazidas, Deus at creadu su mundu ma l’at lassadu a su contivìgiu de sete èsseres santos o ànghelos. S’ànghelu prus importante est Melek Taus (curdu: Tawûsê Melek), s’Ànghelu Paone, rapresentante de Deus in sa terra. Sos yazidis creent in sa reincarnatzione periòdica de sos sete èsseres santos in forma umana.
Su santuàriu prus sacru issoro e sa tumba de su fundadore de sa fide sunt in Lalish, in s’Iràq setentrionale
Zoroastrismu
Sa religione persiana de su zoroastrismu at tentu un’influèntzia manna in s’antigòriu e l’at mantesa fintzas cando custa religione non s’est belle estinta, in s’Edade Mèdia. S’ Èssere Supremu est Ahura Mazda. Sos caràteres printzipales, comente su messianismu, sa Règula de Oro , su paradisu e s’ inferru, e sa voluntade lìbera ant influentziadu àteros sistemas religiosos, comente su giudaismu de su segundu templu, su gnostitzismu, su cristianèsimu e s’ islam.
In su 2015 resurtat chi b’at unos 100.000 curdos irachenos chi pràticant su zoroastrismu; in totu su mundu sunt unos 2.6 milliones.
Cristianèsimu
Su prus de sos curdos cristianos sunt cunvertidos dae pagu. Sas cunversiones sunr aumentadas in Turchia e in Iràq. Unas cantas comunidades de cunvertidos irachenos ant formadu sas crèsias evangèlicas issoro. Cristianos curdos istòricos sunt Teòfobu e sos frades Zakare e Ivane.
Giudaismu
Fintzas a s’emigratzione de massa a Israele, 1951-1952, sos ebreos istaiant in partes diferentes de su Curdistan, siat in sas tzitades siat in sas biddas. Fiant su grupu religiosu prus minore e teniant s’amparu de sos capos tribales curdos, o aghas, mescamente cando viagiaiant pro suos cummèrtzios issoro
Ligàmenes: https://en.wikipedia.org/wiki/Kurds
https://www.facebook.com/349464381906658/videos/438173049702457/?pnref=story
Leave a comment