– de Sarvadore Serra –
Su maltesu (Malti) est limba natzionale de Malta e limba coufitziale paris cun s’inglesu. Est fintzas limba ufitziale de s’ Unione Europea, s’ùnica limba semìtica chi tenet custu reconnoschimentu. Su maltesu benit dae su sìculu-àrabu (su dialetu àrabu chi s’est isvilupadu, in antis in Sitzìlia e pustis in Malta, intre s’agabbu de su sèculu 9 e s’agabbu de su sèculu 12). Belle su mesu de su vocabulàriu benit dae s’ italianu istandard e dae su sitzilianu; sas paràulas inglesas sunt dae su 6% a su 20% de su vocabulàriu maltesu, cunforma a istimas diferentes. Est s’ùnica limba semìtica chi si iscriet cun caràteres latinos.
Su maltesu paret chi siat nàschidu cando, in su cumintzu de su sèculu 11, b’at cròmpidu colonos dae Sitzìlia, in ue faeddaiant dialetos sìculu-àrabos, a pustis de sa cunchista fatimid in s’agabbu de su sèculu 9. Custa afirmatzione est cunfirmada dae istùdios genèticos, chi mustrant chi su pòpulu maltesu cuntemporàneu cumpartzit un’ascendèntzia comuna cun sos sitzilianos e sos calabresos, e tenet pagas influèntzias genèticas dae su Nord Àfrica e dae s’Oriente. Sa cunchista normanna in su 1090, chi pustis b’est istada s’espulsione de sos mussulmanos (cumpletada in su 1249) at isuladu pro semper custu idioma dae sa bena àraba sua, creende sas cunditziones pro s’evolutzione sua in una limba distinta. A diferèntzia de sa Sitzìlia (in ue su sìculu-àrabu est mortu, sustituidu dae s’italianu sitzilianu), custu idioma in Malta at sighidu a s’isvilupare paris cun s’ italianu; in fines, in su 1934, paris cun s’ inglesu, at sustituidu s’italianu comente limba ufitziale
Su primu riferimentu iscritu a sa limba maltesa est in unu testamentu de su 1436, in ue li narant lingua maltensi. Su documentu prus antigu chi si connoscat in maltesu est “Il Cantilena” (Xidew il-Qada) de Pietro Caxaro. Nche torrat a su sèculu 15.
Su primu ditzionàriu maltesu chi s’est connotu fiat unu manuscritu de su sèculu 16 cun su tìtulu “Maltese-Italiano”; faghiat parte de sa Biblioteca Maltese de Mifsud in 1764, ma s’est pèrdidu. Un’elencu de paràulas maltesas bi fiat siat in su Thesaurus Polyglottus (1603) siat in su Propugnaculum Europae (1606) de Hieronymus Megiser, chi aiat visitadu Malta in sos annos 1588–89. Domenico Magri at dadu sas etimologias de unas cantas paràulas maltesas in su Hierolexicon, sive sacrum dictionarium (1677). Unu ditzionàriu manuscritu, Dizionario Italiano e Maltese, l’ant iscobertu in sa Biblioteca Vallicelliana in Roma in sos annos 80 de su sèculu 20, paris cun una gramàtica, Regole per la Lingua Maltese, atribuida a unu cavalieri frantzesu chi si naraiat Thezan. Su primu lèssicu sistemàticu est su de Ġan Pjer Franġisk Agius de Soldanis, chi at fintzas iscritu sa prima gramàtica sistemàtica de sa limba e at propostu un’ortografia istandard.
Su maltesu, comente amus naradu, est devènnidu limba ufitziale de Malta in su 1934, paris cun s’inglesu, cando nch’ant bogadu s’italianu dae s’impreu ufitziale.
Mìgias de emigrados maltesos a Austràlia, Itàlia, Rennu Unidu e Istados Unidos galu faeddant custa limba. Resurtat fintzas chi su maltesu lu faeddant galu sos discendentes de sos emigrados maltesos a Tunisia.
Su maltesu, comente amus naradu, est una limba semìtica chi benit dae sìculu-àrabu e, durante s’istòria sua, b’at àpidu influèntzias dae su sitzilianu e dae s’ italianu, unu pagu dae su frantzesu, e, prus de reghente, dae s’ inglesu. Oe, su vocabulàriu de base (chi includet siat su vocabulàriu prus impreadu siat sas paràulas de funtzione) est semìticu, cun imprèstidos medas.
Su maltesu, in s’istòria, l’ant classificadu in maneras diferentes. Non semper ant naradu chi benit dae su sìculu-àrabu. Calicunu at naradu chi sa base de custu idioma est sa limba pùnica. Àteros ant naradu chi est amazigh. S’ Itàlia fascista lu cunsideraiat unu dialetu italianu.
Su maltesu b’at postu meda pro isvilupare una forma iscrita. Suta de su guvernu de s’ Òrdine de sos Cavalieris de Malta, impitaiant siat su frantzesu siat s’italianu pro sos documentos ufitziales e sa currispondèntzia. In s’ era coloniale britànnica ant animadu s’impreu de s’inglesu, e s’italianu fiat cunsideradu sa segunda limba prus de importu.
A ùrtimos de su sèculu 18 e in totu su sèculu 19, filòlogos e acadèmicos comente Mikiel Anton Vassalli ant peleadu meda pro istandardizare su maltesu iscritu. Esempros medas de maltesu iscritu bi sunt dae cussu tempus, semper cun s’alfabetu latinu: “Il Cantilena” est su primu esempru.
Mancari su vocabulàriu originale siat sìculu-àrabu, su maltesu at acollidu imprèstidos neolatinos medas (sitzilianos, italianos e frantzesos) e, prus de reghente, germànicos (dae s’ inglesu). Sa fonte istòrica de su vocabulàriu de su maltesu modernu est pro su 52% italiana/sitziliana, pro su 32% sìculu-àraba, e pro su 6% inglesa, e unu pagu de frantzesu. S’est osservadu chi sos faeddadores neolatinos peleant prus pagu a cumprèndere ideas cumplessas espressadas in maltesu, comente “Ġeografikament, l-Ewropa hi parti tas-superkontinent ta’ l-Ewrasja” (Geograficamente, s’Europa est parte de su Supercontinente de Euràsia), chi no a cumprèndere una paràula sìngula de una frase elementare comente “Ir-raġel qiegħed fid-dar” (S’òmine est in domo), chi la diat cumprèndere cun àsiu unu faeddadore àrabu.
Ligàmene: http://en.wikipedia.org/wiki/Maltese_language
Leave a comment