-de Mario Sanna –
Relata de Màriu Antìogu Sanna a sa festa de su sardu ufitziale
In sos primos annos de su sèculu XII, sa Sardigna fiat partzida in battor giuigados, guvernados dae banda de sos òmines de sa famìlia de sos Lacon. Sa famìlia de sos Lacon, fiat una famìlia antiga meda, chi est atestada in Sardigna fintzas dae su sèculu XI: totus sos primos giùighes de sos bator rennos difatis, giughiant custu sambenadu.
Pro cantu pertocat su rennu de s’Arbarè, in s’annu 1102 fiat giùighe Gonàriu- Comita de Lacon- Serra, chi beniat dae su rennu Logudoro o Turres; a issu fiat sighidu comente giùighe Gantine I, chi in s’annu 1110 aiat donadu su santuàriu de Nostra Sennora de Bonacatu a sos managos de s’òrdine de sos benedetinos de Camaldoli, afigiados a Santu Zenone de Pisa. A sa morte de Gantine, su guvernu giuigale fiat istadu mantesu dae duos giùighes «de fatu» narados Orzocco III e Comita III.
Dae su giùighe Comita III de Lacon e dae sa mugere sua Elene de Orrù, fiat nàschidu in sos primos annos de su sèculu XIII, Barisone de Lacon- Serra, chi at a diventare unu personàgiu de importu mannu pro totu s’istòria de sa Sardigna.
Essende chi oe, nos agatamus in sa bidda de Bonàrcadu, est de profetu, nàrrere duas paràulas in subra de su santuàriu chi est istadu fraigadu in unu giassu impreadu a primu dae sos nuraghesos e pustis dae sos romanos: difatis, un’ala de sa cresiedda, àteru no est, chi unu cantu de una «terme» romana.
Su nùmene de su santuàriu, benit dae s’intitoladura in limba grega, a sa Virgine de Panàkhrantos (chi cheret nàrrere «immaculada, purissima»; sa cresiedda est istada fraigada in sos tempos de sos bizantinos. Segundu una paristòria de sa bidda, imbetzes, su nùmene su giassu benit dae “bonu acatu”, ca unu pastore, aiat agatadu “agatu bonu” cun sa robba sua in su montigru inue s’agatat su santuàriu.
Essende sa festa de sa limba sarda ufitziale, mi paret de profetu, contare carchi cosa in subra de unu de sos testimòngios prus antigos e de importu pro sa limba sarda iscrita: balet a nàrrere su “Condaghe de Santa Maria de Bonàrcadu” de sos sèculos XII- XIII; in intre de custu condaghe iscritu in unu sardu “ufitziale”, agatamus totu una sèrie de informatziones in subra de sa vida de su cumbentu de sos padres camaldolesos: sos chertos, sas donaduras, sas pèrmutas, etz.
Su Condaghe de Santa Maria (sa paràula Condaghe benit dae su gregu Condaghion= su fustigheddu chi beniat impreadu pro rodulare sas pergamenas), faghiat parte, impare a su Condaghe de Santu Nigola de Truddas de Semestene, de sa colletzione privada de su tzitadinu aligheresu Mateu Maria Guillot (1835-1917), unu òmine de gabbale chi fiat istadu fintzas su sìndigu de sa tzitade, su prèside de sas iscolas e su console onoràriu de su Brasile.
Pro cantu pertocat sas publicatziones, ammentamus chi su CMSB- Condaghe de Santa Maria de Bònarcadu, est istadu publicadu in s’annu 1937 dae banda de Remundu Carta Raspi, ei est istadu publicadu duas bortas fintzas dae banda de Maurìtziu Virdis: in su 1982 (editziones S’àlvure) e in su 2003 (editziones Ilisso).
Su manuscritu pergamenatzeu de su condaghe, contat de 95 cartas numeradas, ma s’òrdine de sa cronològia,no est giustu, fortzis pro sas acontzaduras de sa copiadura. Sas cartas difatis sunt issioltas; s’ischeda prus antiga est de s’annu 1180, mentras in sas pergamenas n. 33 e 37 agatamus sas atestatziones in subra de Agalbursa, sa mugere catalana de su giuighe Barisone I; sas ùrtimas ischedas faghent riferimentu a s’annu 1260.
Torramus peroe a chistionare de sa figura de Barisone I de Lacon- Serra, ischimus chi fiat cojuadu cun Pellegrina de Lacon ei chi giughiant chimbe fìgios, est pretzisu ne ammentare in custa sea petzi tres: Pedru, chi at a sìghire a su babu come giuighe; Susanna, chi at a cojuare unu fìgiu de Comita Ispanu de Gaddura ei Sinispella, chi in su primu coju at a cojuare Ugu- Pòntziu de Cervera- Bas (aende unu fìgiu naradu Ugheddu), e a pustis, adurada viuda, si che at torrare a cojubare cun Comita de Turres.
Giai su giùighe Comita III, su babbu de Barisone, aiat chircadu in sos annos in su cale su giùighe de Turres Gonàriu II fiat minoreddu ei istaiat in Pisa de conchistare cussu Rennu; non cuntentu, b’aiat fintzas torradu a proare in su 1138, lendesi gasi, fintzas s’iscomùniga dae banda de s’archipiscamu de Pisa.
Ma comente amus bidu, Barisone I de Arbarè, aiat incumentzadu a guvernare, cun sa paghe manna in Bònarcadu in su 1146, cando in ocasione de sa cunsacratzione de sa crèsia noa de Santa Maria de Bonàrcadu, fiant bennidos a sa tzerimònia sos àteros tres giùghes sardos e s’archipiscamu de Pisa. Sa paghe sutaiscrita in cussa die, depiat durare bindighi annos, ma, passados sos deghes annos, Barisone aiat incumentzadu a leare in cunsideru s’idea de su babbu, de aunire totu sos rennos sardos in un’istadu lìberu.
In su 1151, Barisone aiat “mediadu” intre de Pisa e s’Aragona, pro cuncordare sas atziones de gherra in su mare contra de sos saratzenos; posca cun s’agiudu de Gènova, aiat leadu sa detzisione de aunire totus sos sardos in suta de su rennu de s’Arbarè.
Gasi in su 1357, in su mese de santugaine, Barisone I de Arbarè, a pustis de àere «catzadu» sa mugere sua Pellegrina de Lacon, aiat cojuadu Agalbursa de Cervera, sa fìgia de Pòntziu de Cervera e de Almodis, chi fiat sa sorre de Remundu- Berengàriu IV (su conte de Bartzellona e Infante de sa Corona de Aragona). Su coju, fatu in Aristanis, fiat de importu mannu, in s’àmbitu de sa polìtica internatzionale de su rennu d’Arbarè, chi gasi si che bidiat alleadu de un’istadu forte comente sa Corona de s’Aragona. Comente cojuòngiu o dote, Barisone donaiat a sa mugere sua Agalbursa sas tres biddas de Bidonie, Oiratili (a dies de oe ispèrdida) e de Santu Diadoru in sa curadoria de su Guilcer.
Agalbursa, fiat arribada in Sardigna cun sos parentes suos: sos frades Ugu- Pòntziu e Berlinguer (chi a pustis de su coju de sa sorre, ant àere incàrrigos de importu mannu in su Guilcer), Pòntziu de Albarete (chi at a diventare curadore) e su conte Berlingueri (chi at diventare curadore fintzas de Fortonani).
In su 1163, Barisone impare a sos Genovesos, aiat atacadu su rennu de Calari, catzende su giùighe Pedru de Lacon (fìgiu de Gonàriu de Torres e frade de su giùighe Barisone de Torres); ma in su 1164, Pedru, fùidu in su rennu de Turres, cun s’agiudu su frade Barisone, aiat atacadu su rennu d’Arbarè, ponende in assèdiu Barisone de Arbarè in intre de su casteddu de Cabras. A pustis de custa gherra, Barisone, cumbintu dae banda de sos Genovesos, fiat andadu a Gènova a leare in prestitu, su dinari chi li che serbiat pro si fàghere reconnòschere «Re de sa Sardigna» dae banda de s’Imperadore Federicu II de Hohenstaufen (chi annos in antis aiat dadu su matessi tìtulu a Enzu , su fìgiu suo chi aiat cojuadu sa malassortada Adelàsia de Turres). Barisone aiat dimandadu a Gènova, 4.000 marcos de arghentu e posca fiat andadu a Pavia, in ue, in sa die de su 10 de austu de su 1164, fiat istadu incoronadu «Re de sa Sardigna» dae banda de s’Imperadore Federicu II, in sa crèsia de Santu Istèvene (in ue s’agatant s’altare e sas relicuias de Santu Siru, su primu pìscamu de sa tzitade). Luego sos Genovesos, aiant postu in dificultade manna Barisone, dimandade.li deretu de torrare su dinari imprestadu: dinari chi Barisone non giughiat!
E tando sos Genovesos aiant detzisu de lu mantènnere presoneri, fintzas a cando non aiat torradu su dinari. Bi fiant crefidos sete annos (dae su 1164 a su 1171), a primu chi Barisone, pagados sos Genovesos, aiat podidu torrare in su rennu suo. In sos annos de sa presonia de Barisone, su guvernu de su rennu d’Arbarè, paret chi siat istadu mantesu dae su fìgiu suo Pedru cun s’agiudu de sa mama sua Pellegrina de Lacon; ma in àteros documentos agatamus comente “ giuighissa reghente” sa segunda mugere de Barisone, balet a nàrrere Agalbursa.
Sa veridade, paret chi siat, chi in cussos annos su rennu, siat istadu partzidu e guvernadu dae ambas e duas sas famìlias: cussa de sos de Lacon e cussa de sos Cervera. Difatis a pustis de sa morte de Barisone, su fìgiu Pedru at a guvernare “impare” a su nebode Pontzeddu- Ugheddu de Bas- Serra, su fìgiu de sa sorre sua Sinispella e de Pòntziu, su frade de Agalbursa.
Torradu in Sardigna, Barisone I aiat torra proadu a aunire totu sa Sardigna,in suta de su rennu d’Arbarè, ma non giughiat prus nen sa fortza militare, nen sa fortza polìtica; in su 1177, comente amus giai bidu, difatis pro pònnere paghe intre de sa famìlia sua e cussa de Agalbursa, Barisone, aiat cumbinadu su coju de sa fìgia sua Sinispella cun su connadu suo Pòntziu (su frade de Agalbursa)
Custu coju at a èssere de importu mannu pro s’istòria de su giuigadu: at a nàschere Ugheddu- Pontzeddu e at a incumentzare sa dinàstia de sos giùighes sardos- catalanos chi at a àere in Marianu IV su personàgiu de importu prus mannu.
In su 1180, Barisone aiat mòvidu torra gherra, contra de su rennu de Calari, ma aiat pèrdidu torra e in passados pagos annos, in s’incumentzu de su 1185, si che moriat, sena de àere fatu “beru” su progetu suo de aunire totus sos sardos.
Ma su progetu suo, at a èssere torra leadu dae banda de sa famìlia sua, chentuchimbanta annos a pustis, dae banda de su giùghe Marianu IV e a sighire cun sos fìgios suos Ugone III, Liànora; ma non solu; su progetu at a èssere sighidu, mancari male, fintzas dae s’ùrtimu giùighe de s’Arbarè Guillermu de Narbona e dae s’ùrtimu marchesu de Aristanis Lenardu de Alagon- Cubeddu, chi fiat nebode de unu sos frades de Marianu IV.
Unu progetu, chi no est galu mortu, ca sos Sardos, una die ant a torrare a èssere lìberos de si che guvernare a contu issoro, cun sa limba issoro. a aa èssere lìberos de si che guvernare a contu issoro, cun sa limba issoro.
Leave a comment