Su frantzesu est un’idioma romànicu otzidentale nàschidu in su fùrriu de Parigi, chi s’est ispainadu a bellu a bellu in totu sa Frantza comente limba de s’Impèriu e de sa Repùblica, a dannu de sas àteras limbas de s’Istadu frantzesu (otzitanu, brètone, bascu, catalanu, alsatzianu, corsicanu) e de sas àteras variantes linguìsticas de su matessi idioma (picardu, vallone, normannu, gallo). Cun su colonialismu s’impreu suo s’est ispainadu in su mundu, mescamente in Àfrica e in unos cantos tretos de Amèrica (fundamentalmente Quebec e Louisiana), Otzeània (in ue galu si mantenet) e Àsia (in ue s’impreu comente limba coloniale est torrende in palas).
In Europa, a parte sa Frantza, su frantzesu est ufitziale in Bèlgiu (Vallònia e Brusselles) in Isvìtzera (cantones otzidentales), in Itàlia (Badde de Aosta), in Lussemburgu e in Mònaco. Unos 80 milliones de pessones lu faeddant comente limba materna; si si contant finas sos chi lu faeddant comente segunda limba, nche lompimus a unos 220 milliones in totu.
Su territòriu chi como est sa Frantza at cumintzadu a èssere populadu dae sos gallos in s’agabbu de su sèculu VII b.C. Issos faeddaiant limbas tzèlticas chi non teniant iscritura. In su sud-est sos acuitanos forsis faeddaiant una limba precursora de su bascu; finas issos non teniant iscritura. In sa zona de Massilia (sa chi como est Marsìglia) sos abitadores de sas colònias gregas faeddaiant e iscriiant in custu idioma, chi però non s’est ispainadu a foras de sas colònias.
Custos e àteros idiomas in sa Gàllia antiga ant cumintzadu a iscumpàrrere cun sa colonizatzione romana e s‘intrada progressiva de su latinu. Cun sa decadèntzia de s’Impèriu romanu, unos cantos pòpulos de orìgine germànica sunt lòmpidos a sa Gàllia romana. In mesu de custos, duos si nch’ant leadu parte manna: sos francos in su nord e sos visigotos in su sud, cun su riu Lòira comente làcana. Mancari chi custos duos populos faedderent sas limbas issoro, no ant istentadu a adotare su latinu faeddadu dae sa populatzione. Belle gasi, s’idioma faeddadu dae sos francos est a s’òrigine de s’olandesu, chi est un’idioma germànicu faeddadu oe in die, in sas diferentes variedades suas, in sos Paisos Bassos, in parte de su Bèlgiu e in su nord de sa Frantza.
Colende su tempus, s’idioma faeddadu in su nord de sa Gàllia est devènnidu unu latinu pagu prus o mancu evòlvidu, cun influèntzias mannas, mescamente fonèticas, dae s’idioma germànicu faeddadu dae sos francos. In su sud, in càmbiu, s’est formada sa limba d’oc. Sa làcana andaiat dae su Massissu Tzentrale a s’essida de su riu Lòira in Nantes.
Non s’ischit de pretzisu cando su latinu vulgare s’est cambiadu in frantzesu o proventzale, però si podet nàrrere chi est capitadu intre sos sèculos VI e IX. Dae su sèculu VII b’at giai testimonias chi sa limba faeddada in su territòriu de sa Frantza atuale est diferente dae su latinu e dae su germànicu. Su documentu fundamentale est su Giuramentu de Istrasburgu (842), su testu prus antigu iscritu in protoromànicu. In custu documentu sas diferentes tropas de sos nebodes de Càralu Magnu (Lotàriu, Càralu su Conchiispilidu, e Luisi su Germànicu ant giuradu de respetare su partzimentu prevididu a pustis de sa morte de Luisi I su Piedosu cun su Tratadu de Verdun. Si sunt bidos custrintos a lu fàghere in latinu, in germànicu, e in un’idioma romànicu a mesu caminu intre su latinu e su frantzesu atuale. In Frantza, sos duos dialetos romànicos mannos mentovados in antis ant a èssere connotos cun sos nùmenes de langue d’oc e langue d’oïl (cunforma a comente si naraiat sa paràula “eja”). Su frantzesu atuale est s’erede de s’ùrtima.
A pustis de pagu cumintzat a essire a campu una literadura pro chìrigos iscrita in custu idioma nou, cun sa cumparta de sos primos testos literàrios (su primu est sa Secuèntzia de Santa Eulàlia), in particulare sa Cantzone de Rolandu. Custa limba tando si cunsòlidat e si diferèntziat semper de prus dae su latinu. A bellu a bellu si càmbiat dae idioma declinadu a limba analìtica in ue s’impreu de sas prepositziones e s’òrdine de sas paràulas in sa frase sustituint su sistema de sos casos.
In su cumintzu de sa Revolutzone Frantzesa s’istimat chi sceti su bator unu de sa populatzione faeddaiat in frantzesu, cando chi su restu faeddaiat limbas regionales. In su nord bi fiant sas limbas d’oil e in su sud sas limbas d’oc, formas regionales de s’otzitanu, e àteras comente su brètone, su bascu, su catalanu s’arpitanu, su flamencu, s’alsatzianu, su corsicanu . S’unificatzione de su frantzesu cumintzada dae Talleyrand e sighida dae Jules Ferry teniat comente finalidade a creare una limba frantzesa ebbia pro totu su territòriu frantzesu. Custu idioma l’ant impostu bastante in presse in sas regiones in ue si faeddaiant sos dialetos d’oïl e su francuproventzale. Ant dèpidu impreare, imbetzes, mètodos fortes pro nche bogare su brètone, s’otzitanu, su catalanu, su bascu, su corsicanu, etc. (finas cun umilitaziones fìsicas a sos iscolanos).
In sa relata sua de su mese de làmpadas de su 1794, Henri Grégoire at iscoviadu chi si faeddaiat su frantzesu “in manera esclusiva” sceti in “bìndighi dipartimentos” (de 83). A issu li pariat paradossale, e belle insuportàbile, su fatu chi prus pagu de tres milliones de frantzesos (subra de unu totale de 28) faedderent sa limba natzionale, cando chi custa fiat impreada in manera unificada “in totu su Canadà e in sos oros de su Mississippi”. De su restu, su frantzesu si faeddaiat meda in totu sas cortes europeas. In s’agabbu de su sèculu XIX, belle chi su frantzesu istandard dominaiat s’isfera pùblica in s’impreu de cada die, mescamente in su sud e in s’est de su paisu, s’impitaiant meda sas limbas romànicas locales otzitanu – guascone e francuproventzale A custas variedades regionales lis naraiant, a diminisprètziu patòis, e fiant cunsideradas sotzialmente inferiores; in su sèculu XX s’impreu issoro est istadu abbandonadu a bellu a bellu.
In su 1890, in unas cantas comunidades de su tzentru de sa Frantza comente Saint-Thurin o Celles-sur-Durolle, s’impreu de sa limba regionale andaiat dae su 90% e su 100% de sa populatzione. In sos annos 50 s’impreu fiat faladu a su 50% belle chi su 70 – 80% de sos abitadores la cumprendiat galu. Sa generatzione chi est bènnida a pustis at abbandonadu in massa s’impreu de sa limba regionale e in su 1965 fiat faladu suta de su 10% (mancari sa cunprensione de su vernaculare locale esseret galu arta meda).
(sa redatzione)
Leave a comment