-de Sarvadore Serra –
In cale limba est iscrita sa Divina Commedia? Sa risposta lògica balet pro belle totu sos 14.223 endecasìllabos chi formant s’òpera de Dante, ma non pro totus. Sos prus chi nde ghelant s’ant a ammentare chi, cando non cando, Dante ponet paràulas chi non cumprendimus (comente su Pape Satàn, pape Satàn aleppe chi aberit su cantu VII de s’Inferno) e carchi versu latinu. Ma b’at unu pessonàgiu – unu ebbia – chi faeddat pro ora meda in una limba diferente dae s’italianu.
In s’agabbu de su cantu XXVI de su Purgatòriu, cando s’agatat in mesu de sos lussuriosos, Dante Alighieri intopat unu poeta chi li benit presentadu comente su mègius chi mai apat iscritu in vulgare. E est su poeta etotu chi, deretu a pustis, leat sa paràula e rispondet a Dante (chi l’at pregontadu cale est s’identidade sua) cun sa bellesa de oto versos in una limba “istràngia”: «jeu sui Arnaut, que plor e vau cantan», est a nàrrere «deo so Arnaut, chi prango e canto». Su disditzadu est su trovadore Arnaut Daniel, chi Dante fiat unu grandu ammiradore suo: a su puntu de lu fàghere faeddare, in sinnu de rispetu e de istima, in sa limba chi aiat impreadu pro iscrìere sas poesias suas.
Arnaut, infatis, faeddat in proventzale, unu de sos idiomas prus importantes de sa cultura europea galu in sos tempos de Dante (mancari, oramai, in decadèntzia) e chi s’istòria sua est emblemàtica de ite càpitat cando, de una limba, isparit s’istrutura sotziale e polìtica in ue campat e, cun issa, si nch’andat fintzas sa literadura sua.
Sas limbas si nche morint, belle chi non semper isparint de su totu. In mesu de sas chi oe non si faeddant prus, tantu pro nde mentovare petzi calicuna, bi sunt s’etruscu, s’egìtziu, su sumeru. Prus de reghente, sa globalizatzione e s’ispainamentu de sos mèdios de comunicatzione de massa sunt sos suspetados prus mannos de sa morte o de su dannu mannu fatu a chentinas de limbas cuntemporàneas.
S’Unesco narat chi unas 2.500 limbas sunt in arriscu de estintzione e chi in su giru de pagas generatziones si nde diat pòdere pèrdere s’usu. Podet acuntèssere, ma est meda prus raru, chi sas limbas dae mortas torrent a bias (su casu prus notàbile est s’ebràicu).
Àteras limbas ant tentu unu destinu galu diferente: dae istrumentu de una cultura bia e influente pro totu unu continente sunt devènnidas, de fatu, sa limba faeddada dae una minoria pitica, chi pro su prus no l’impreat comente idioma ùnicu e mancu printzipale. Est su casu de su proventzale e de sa Frantza de su sud, a pustis de s’Edade Media.
Dae su sèculu XI, su tzentru de sa cultura europea de seguru fiat in Frantza, comente reconnoschiant sos cuntemporàneos etotu. A fùrriu de su 1176, Chrétien de Troyes at iscritu, in su pròlogu de unu romanzu suo (su Cligès), chi sa glòria literària colada dae sa Grètzia a Roma si si fiat firmada pròpiu in su logu suo.
Eja, ma cale Frantza (e, mescamente, cale frantzesu?). In sos tempos de Chrétien si podent distìnghere a lìnias mannas duas àreas printzipales, distintas pro istòria, istrutura sotziale e limba: su nord, in ue faeddaiant e iscriant in su chi li narant “frantzesu antigu” – su de Chrétien – e su sud, in ue sa limba dominadora fiat su proventzale o otzitanu.
Su nord l’aiant invasu e controlladu pro meda prus tempus sos bàrbaros de orìgine germànica; su sud fiat istadu romanizadu meda de prus. De sa Gallia Narbonensis, sa Proventza atuale, naraiant chi esseret « pròpiu Itàlia, prus chi no una provìntzia» e in sos duos territòrios fiant nàschidas limbas chi in sos sèculos si fiant fatas meda diferentes, mancari cun un’infinidade de isfumaduras intermèdias e dialetos.
Sordello da Goito, pro fàghere unu nùmene ebbia, est istadu unu trovadore nàschidu a curtzu a Màntova chi at viagiadu visitende sas cortes de su sud de sa Frantza e at iscritu, comente s’arte rechediat, in limba proventzale. Mancari sos libros de iscola a su sòlitu no andent prus in gasi de carchi riferimentu curtzu, e sos versos de sos trovadores non si legant in sas iscolas nostras, sa poesia italiana de sas orìgines, contende fintzas a Dante, est in dèpidu a beru cun sa de Proventza.
Est istadu unu fenòmenu istraordinàriu, infatis, ma fintzas limitadu in su tempus. Sa poesia de sos trovadores tenet datas de nàschida e de morte pretzisas meda. Su primu trovadore, Gullielmu IX duca de Acuitània (e VII conte de Poitiers) at cumintzadu a iscrìere a fùrriu de s’agabbu de su sèculu XI. De s’ùrtimu, Guiraut Riquier, tenimus posias datàbiles fintzas a su 1292.
Unos 200 annos, in suma, chi sos poetas proventzales ant isvilupadu a sa prus arta un’idea literària chi faghet intèndere galu oe s’influèntzia sua, colada in sos sèculos cun variatziones infinidas: sa chi sa fèmina istimada siat perfeta e non lompìbile, e chi a su poeta no li restet àteru si no a tzelebrare cussa perfetzione e a si chessiare de cussa non lompibilidade. Su prus de sas 2.500 poesias trobadòricas chi nos sunt arribbadas (e chi sighint a èssere istudiadas e publicadas in editziones noas, cun su ritmu de una o duas a s’annu petzi in limba italiana) sunt poesias de amore.
Oe li narant “amore cortese”, belle chi issos preferiant a li nàrrere fin’amor, est a nàrrere “amore perfetu”. Si bos paret un’istereòtipu de cantzonedda pop, devides ischire chi sas raighinas a largu a beru de sos versos prus lereddosos de Sanremo sunt in sa regione intre sas Alpes e su Ròdanu, in su sud de sa Frantza, prus de 8 sèculos a como.
Ite est chi at fatu mòrrere una tzivilidade literària gasi lugorosa? Sa gherra. S’eventu prus dramàticu est istadu, prus in particulare, una gherra de religione: sa crotziada contra a sos Albigesos, detzisa dae su papa Innocentius III in su 1208. Sos Albigesos fiant sos abitadores de Albi, belle chi s’eresia issoro teniat su tzentru de sas fortzas sua in Tolosa. Issos susteniant chi Gesùs fiat un’ànghelu, sena natura umana nen divina, refudaiant su Testamentu Antigu e odiaiant sos catòlicos. A pàrrere issoro, su mundu l’aiat creadu un’entidade malinna: su caminu pro si sarvare, tando, fiat s’initziatzione e s’ascetismu.
Sos crotziados, ghiados dae unos cantos preìderos de su cleru catòlicu frantzesu, ant cunchistadu tzitades medas de su sud, comente Béziers, Narbona e Carcassonne. Deretu b’at lòmpidu fintzas cavalieris e nòbiles de su nord de Frantza, atraidos dae sos territòrios de sas cortes proventzales prus chi non dae sa voluntade de irraighinare s’eresia.
Su furore de sos crotziados in su sud de Frantza tenet s’ammentu suo istesiadu in una frase chi galu oe est proverbiale, sa chi ant atribuidu a s’abade (chi pustis est istadu archiepìscamu de Narbona) Arnaud Amaury. Custu, cando l’ant pregontadu a chie sarvare in mesu de sos chi fiant fuidos in una crèsia e a chie ispèrdere ca fiat erèticu, at rispostu, a su chi narat unu cronista de su tempus: «Ochiideˑlos totus, Deus at a reconnòschere sos suos».
Intre càmbios de ischeramentu de sos sennores locales, assèdios, alliàntzias e traitorias, sa crotziada in su Sud de Frantza est andada a dae in antis pro binti annos. Cando custa gherra longa e cunfusa est agabbada, in su 1229, su panorama de Proventza fiat cambiadu pro semper, in sa polìtica galu de prus chi no in sa religione: su re catòlicu de Frantza nch’aiat torradu a giùghere su logu suta de s’influèntzia sua, cun sa beneditzione de su Papa.
Comente tantos erèticos, medas trovadores si sunt ispainados in Europa, fuende a s’ispissu a s’Itàlia de su Nord. Su frantzesu (setentrionale) est devènnidu a bellu a bellu sa limba dominadora in totu sa Proventza, comente at tzertificadu s’editu de Villers-Cotterêts, in su 1539, cun su cale su frantzesu est devènnidu s’istrumentu ùnicu pro sas comunicatziones ufitziales.
Duncas, prus chi no in dae in antis de s’agabbu de una limba, cun sa decaida de su proventzale semus in dae in antis de s’agabbu de una cultura. Galu pro pagas deghinas de annos sa poesia in proventzale at tentu carchi esponente, fintzas de importu, ma oramai s’edade de oro nche fiat colada.
A pustis de su sèculu XIV, su mundu no at intesu faeddare prus de su proventzale fintzas a cando, in su 1904, su poeta Frédéric Mistral (chi iscriiat in sa versione moderna de cussa limba) no at bintu su prèmiu Nobel pro sa literadura. Però est istada una renàschida efìmera: oe sos dialetos proventzales supèrstites los faeddant comente segunda limba in unas cantas zonas de Frantza e de Ispagna e in unas cantas baddes de s’oriente piemontesu. Sunt inditados dae s’Atlante de sas limbas UNESCO comente “gravemente in perìgulu”, e s’otzitanu, in Frantza, non godit de perunu reconnoschimetu ufitziale.
Narant a s’ispissu chi sos ùrtimos trovadores (cando oramai sa Proventza l’aiant falada a fogu) si sunt inserrados in una repititzione istraca de sos matessi temas. Ma a custu propòsitu Alfred Jeanroy, unu grandu filòlogu romanzu, at iscritu chi «peruna literadura est mai morta suta de su pesu de sa mediocridade sua ebbia».
Su chi est mancadu, in sa Proventza de su sèculu XIV, est istadu unu pùblicu chi esseret a tretu de apretziare e, galu in antis, de pretèndere sa poesia de sos trovadores. Est una letzione trista, ma non pro custu prus pagu bera: sa limba campat fintzas de sa fortza de sa cultura de chie la faeddat.
Leave a comment