de Sarvadore Serra
S’italianu (italiano (help·info) [itaˈljaːno] o lingua italiana [ˈliŋɡwa itaˈljaːna]) est un’idioma romànicu. Est limba ufitziale in Itàlia, in Isvìtzera (in pare cun su tedescu, su frantzesu e su rumantsch), in San Marino, in Tzitade de su Vaticanu (cando chi su latinu est sa limba ufitziale de sa Santa Sede). Est coufitziale in Islovènia (in sas bator comunas litoràneas de Ancarano, Capodistria, Isola d’Istria e Pirano ) e in Croàtzia (in sa regione istriana b’est su bilinguismu ufitziale croatu- italianu; s’italianu lu faeddat su bonu de sa populatzione , mancari su livellu de tutela de sa minoria natzionale italiana càmbiet dae comuna a comuna). In su tempus coladu at tentu status ufitziale in Albania, Malta e Monaco, gasi comente in sas chi sunt istadas s’ Àfrica Orientale Italiana e s’ Àfrica Setentrionale Italiana. In Còrsica est istadu ufitziale fintzas a su 9 de maju de su 1859 , cando in parte sua est intradu su frantzesu. Lu faeddant medas disterrados in sas Amèricas e in Austràlia. S’italianu est una de sas limbas ufitziales de s’ Organizatzione pro sa Seguresa e sa Cooperatzione in Europa e una de sas limbas de traballu de su Cussìgiu de Europa.
In s’ Unione Europea b’at 65 milliones de faeddadores dae sa nàschida (13% de sa populatzione UE) e lu faeddant comente segunda limba 14 milliones de tzitadinos UE (3%). Si si contant sos paisos in foras de s’Unione Europea, su nùmeru totale de faeddadores est a fùrriu de 85 milliones.
S’italianu est sa limba de traballu printzipale de sa Santa Sede, faghende a lingua franca in sa gerarchia eclesiàstica, e est limba ufitziale de su Òrdine Soveranu Militare de Malta. Est connotu comente su limbàgiu de sa mùsica pro more de s’impreu suo in sa terminologia musicale e in s’ òpera. Tenet un’influèntzia manna in sa artes e in su mercadu de sos benes de lussu.
S’italianu l’at adotadu s’Istadu cun s’unificatzione de Itàlia, a pustis chi pro sèculos fiat istadu unu limbàgiu literàriu de importu basadu in su toscanu faeddadu mescamente dae sa classe arta de sa sotziedade fiorentina. S’isvilupu suo est istadu influentziadu fintzas dae sos àteros limbàgios italianos e, mancari prus pagu, dae sos limbàgios germànicos de sos invasores post-romanos. S’intrada in s’italianu de paràulas cultas leadas dae su latinu est un’àtera forma de imprèstidu lessicale chi b’est istada pro mèdiu de s’influèntzia de su limbàgiu iscritu e de su limbàgiu litùrgicu de sa Crèsia. Dae s’Edade Mèdia fintzas a su primu perìudu modernu su prus de sos faeddadores literados italianos connoschiant fintzas su latinu; e duncas adotaiant cun fatzilidade paràulas latinas in s’iscritura issoro —e a bias in sos discursos issoro—in italianu.
Sas vocales sunt sas segundas prus a curtzu a su latinu a pustis de su sardu. A diferèntzia de su prus de sas àteras lìteras romànicas, s’italianu mantenet su contrastu intre cunsonantes longas e curtzas. Comente in su prus de sas limbas romànicas, s’ atzentu est importante.
S’italianu est una limba romànica, e duncas protzedit dae su latinu vulgare (sa forma faeddada de su latinu non clàssicu). S’italianu istandard est basadu in su toscanu, mescamente su dialetu fiorentinu, e duncas est una limba ìtalu-dalmàtica, unu grupu chi nde faghent parte, in mesu de àteros su sitzilianu e su dalmàticu chi como est estintu.
S’italianu est sa limba prus a curtzu a su latinu in tèrmines de vocabulàriu. Sa simigiàntzia lessicale est de su 89% cun su frantzesu, de su 88% cun su catalanu, de su 85% cun su sardu, de su 82% cun s’ ispagnolu e su portughesu, de su 78% cun su retoromànicu, e de su 77% cun su rumenu.
Dea un’istùdiu chi at analizadu su gradu de diferentziatzione de sa limbas romànicas in cuumparatzione cun su latinu (ponende a cunfrontu sa fonologia, s’ inflessione, su discursu, sa sintassi, su vocabulàriu, e s’ intonatzione) resurtat chi, in mesu de sas limbas analizadas, sa distàntzia intre s’italanu e su latinu est petzi prus arta de sa chi b’est intre su sardu e su latinu.
Ligàmene: https://en.wikipedia.org/wiki/Italian_language
Leave a comment