-de Sarvadore Serra-
Sa limba hawaiiana (hawaiianu: ʻŌlelo Hawaiʻi, pronuntziadu [ʔoːˈlɛlo həˈvɐjʔi]) est un’ idioma polinesianu chi leat su nùmene dae Hawaiʻi, s’ìsula prus manna de s’ artzipèlagu tropicale de su Nord Patzìficu in ue s’est isvilupadu.
Dae su 21 de austu de su 1959, sas Hawaii sunt su de 50 Istados federados de sos Istados Unidos de Amèrica chi tenet giurisditzione in sas ìsulas de s’artzipèlagu, francu s’atollu de Midway, chi est suta su controllu diretu federale.
S’ hawaiianu, cun s’ inglesu, est limba ufitziale de s’ Istadu de Hawaii.
Su re Kamehameha III aiat aprovadu sas primas costitutziones pro sa limba hawaiiana in su 1839 e in su 1840. Ma pro resones diferentes (mescamente su fatu chi sa legislatzione locale istabiliat chi s’inglesu fiat sa limba ufitziale in sas iscolas) su nùmeru de sos chi faeddaiant s’ hawaiianu dae minores est andadu semper minimende dae su 1830 a su 1950. S’hawaiianu est istadu essentzialmente sustituidu dae s’inglesu in 6 de sas 7 ìsulas abitadas. In su 2001 sos faeddadores de hawaiianu dae sa nàschida fiant su 0.1% de sa populatzione de s’Istadu. Pro custu est cunsideradu una limba in perìgulu.
Belle gasi, dae su 1949 a oe, b’at àpidu un’aumentu graduale de s’atentzione e de sa promotzione de sa limba. In su 1984 ant abertu sas Pūnana Leo, est a nàrrere iscolas maternas in ue b’at immersione in sa limba; deretu a pustis ant abertu àteras iscolas de immersione. Sos chi ant istudiadu in cussas iscolas pustis si sunt laureados e faeddant s’ hawaiianu bene. Su guvernu federale at reconnotu chi b’at àpidu custu megioru.
B’at fintzas una limba crèola chi si narat “Hawaiiana Pidgin” (o “Hawaii Creole English”, HCE); ma non cheret cunfusa nen cun sa limba hawaiiana nen cun unu dialetu de s’inglesu.
S’alfabetu hawaiianu tenet 13 lìteras: 5 vocales (longas e curtzas) e 8 cunsonantes, una de sas cales est sa ʻokina, chi rapresentat su corfu de glòtide.
Custu idioma leat su nùmene suo dae s’ìsula prus manna, Hawaii (Hawaiʻi in hawaiianu), in s’artzipèlagu tropicale de su Nord Patzìficu, in ue s’est isvilupadu dae una limba polinesiana de su Sud Patzìficu, forsis su marchesanu o tahitianu. Su nùmene de s’ìsula l’ant iscritu pro sa prima bia in inglesu in su 1778 s’esploradore britànnicu James Cook e sos membros de s’echipàgiu suo. Issos ant iscritu “Owhyhee” o “Owhyee”. Fintzas sos esploradores Mortimer (1791) e Otto von Kotzebue (1821) ant impreadu custa ortografia.
Sa “O” in su cumintzu de su nùmene tenet valore identificativu. Infatis in hawaiianu su nùmene de s’ìsula s’espressat narende O Hawaiʻi, chi cheret nàrrere “[Custa ] est Hawaiʻi.” S’ispeditzione de Cook aiat iscritu fintzas “Otaheite” in càmbiu de “Tahiti.”
Su “why” de su nùmene rifletet sa pronùntzia [hw] de wh in s’inglesu de su sèculu XVIII (galu in usu in unas cantas partes de su mundu anglòfonu). Why si pronuntziaiat [hwai]. Su “hee” o “ee” in su nùmene rapresentat sos sonos [hi], or [i].
Ponende sas partes in pare, O-why-(h)ee rifletet [o-hwai-i], un’aprossimatzione resonàbile de sa pronùntzia nativa, [o hɐwɐiʔi].
Sos missionaries americanos incarrigados de andare a Hawaiʻi impitaiant sos sintagmas “Limba Owhihe ” e “Limba Owhyhee ” in Boston in antis de sa partèntzia issoro in santugaini de su 1819 e durante su viàgiu issoro de 5 meses chirru a Hawai’i. Issos ant impitadu custos sintagmas fintzas a martzu de su 1822. Belle gasi, dae trìulas de su 1823, ant cumintzadu a impitare su sintagma “Hawaiiana Language.”
In hawaiianu, ʻŌlelo Hawaiʻi cheret nàrrere “Limba hawaiiana”, ca sos agetivos (comente in sardu e a diferèntzia de s’inglesu) benint a pustis de sos nùmenes.
Custos missionàrios ant cumintzadu a imparare sa limba, in manera de intrare in amistade cun sos locales e pòdere publicare una Bìblia hawaiiana. Pro fàghere custu, in su 1826 ant elaboradu un’alfabetu, ant imparadu a sos hawaiianos e lèghere e iscrìere sa limba issoro, ant publicadu materiales educativos in custa limba e in fines ant traduidu sa Bìblia. Sos missionàrios ant fintzas cumbintu su Re Kamehameha III a fàghere sas primas costitutziones de sa limba hawaiiana in su 1839 e in su 1840.
Adelbert von Chamisso paret chi apat cunsultadu unu faeddadore nativu de hawaiianu in Berlinu, Germània, in antis de publicare sa prima gramàtica (Über die Hawaiische Sprache) in su 1837. Cando su Re hawaiianu David Kalākaua at fatu unu giru de su mundu, s’at giutu infatu sa limba sua. Cando sa mugere, sa Reina Kapiʻolani, e sa sorre, Princess (pustis Reina) Liliʻuokalani, ant fatu unu viàgiu in Nord Amèrica e in sas Ìsulas Britànnicas, in su 1887, sa cumpositzione de Liliʻuokalani’s Aloha ʻOe fiat giai una cantzone famada in sos Istados Unidos.
In su 1834 sos missionàrios chi traballaiant cun sos locales ant publicadu sos primos cuotidianos in hawaiianu. Issos ant tentu fintzas una parte de importu in sa publicatzione de unu vocabulàriu (1836), de una gramàtica (1854) e de unu ditzionàriu (1865) . S’alfabetizatzione in hawaiianu fiat difusa in sa populatzione, mescamente in mesu de sos autòctonos. S’impreu de sa limba dae bandas de sa populatzione at tocadu su màssimu in su 1881. Belle gasi, calicunu timiat, giai dae su 1854, chi sa limba diat èssere “deretu destinada a s’estintzione.”
S’aumentu de sos viàgios dae e pro Hawaiʻi in su sèculu XIX at incausadu sa presèntzia de maladias comente sa pigota, s’influèntzia, e sa lebbra, chi ant fatu mòrrere medas faeddadores nativos. In s’ìnteri, faeddadores nativos de àteras limbas, mescamente inglesu, tzinesu, giaponesu, portughesu, e ilokano, sunt cròmpidos a Hawaiʻi. Comente resurtadu, su nùmeru efetivu, gasi comente sa pertzentuale, de faeddadores nativos de hawaiianu in sa populatzione locale at minimadu meda, e at sighidu a falare in totu su sèculu XIX.
In su matessi tempus chi at peoradu su status de s’ hawaiianu, at megioradu su status de s’inglesu. In su 1885, in su Regulamentu de sas Iscolas Kamehameha ant postu chi “s’istrutzione l’amus a dare petzi in limba inglesa ” . A fùrriu de su 1900, ant cumintzadu a punire sos istudentes chi faeddaiant in hawaiianu in iscola, e su nùmeru de faeddadores nativos de hawaiianu est faladu dae 37.000 in su cumintzu de su sèculu XX a 1.000 in su 1997. Ma gràtzias a sos programas de immersione su nùmeru de faeddadores est aumentadu a 24.000, cunforma a su tzensimentu de su 2011.
B’at àpidu semper cuntierra subra de sas resones de custu minimòngiu. Cunforma a un’iscola de pessamentu, sa càusa prus importante est istada s’abbandonu voluntàriu de sa limba dae bandas de su prus de sos faeddadores nativos. Mary Kawena Pukui narat chi issos cheriant chi sos fìgios issoro aerent faeddadu in inglesu pro los fàghere resessire mègius in unu mundu chi fiat cambiende in presse; duncas no lis permitiant de faeddare in sa limba issoro. Sas iscolas hawaiianas las ant cungiadas ca non b’aiat prus iscritziones: sos babbos e sas mamas preferiant sas iscolas inglesa. Un’àtera iscola de pessamentu enfatizat s’importàntzia de àteros fatores chi ant iscoragiadu s’impreu de sa limba, comente su fatu chi sa limba inglesa fiat s’ùnicu mèdiu de istrutzione in totu sas iscolas dae su 1896 e su fatu chi sas iscolas puniant s’impreu de s hawaiianu. Ant fintzas dadu sa neghe a unu pregiudìtziu generale contra a sos protohawaiianos (kanaka).
Unu ditzionàriu nou l’ant publicadu in su 1957, una gramàtica noa in su 1979, e libros de iscola in sos annos 1951, 1965, 1977, e 1989. Tesis de master e dissertatziones de dotoradu subra de aspetos ispetzìficos de s’ hawaiianu sunt essidas in sos annos 1951, 1975, 1976 e 1996.
Comente amus bidu, dae su tzensimentu de su 2011 resurtat chi b’at àpidu unu megioru. Ma b’at galu traballu meda de fàghere. S’ùnica etzetzione in positivu est Niʻihau. Custa est s’ùnica àrea de su mundu in ue s’hawaiianu est sa prima limba e s’inglesu est una limba istràngia. Est s’ùnica ìsula in ue s’hawaiianu lu faeddant cada die: sos pitzinnos l’imparant in iscola comente prima limba e cumintzant a imparare s’inglesu a 8 annos. Cales sunt sas resones de custa “anomalia”? Niʻihau at tentu proprietàrios privados pro prus de 100 annos; raramente ant cunsentidu a sos istràngios de la visitare; sos proprietaries/magonidores europeos-americanos de s’ìsula ant agiuadu sos abitadores a sighire a impreare sa limba issoro. Est unu casu curiosu chi una limba chi no est amparada dae sa manu pùblica, ma dae sos privados.
Ligàmene: https://en.wikipedia.org/wiki/Hawaiiana_language
Leave a comment