Estètica est una paràula chi naschet dae su grecu, chi nos batit a conca su cuntzetu de “bellesa” e chi in italianu cheret nàrrere sensazione, “percepire attraverso la mediazione del senso”.
In sardu sa paràula estètica la podimus ligare cun sa paràula sentidu chi tenet significatos diferentes: 1) sa capatzidade chi sa carena tenet de si sapire de totu sas cosas de su mundu, ca pro mèdiu de sos nérbios intrant a su cherbeddu (sos sensos); 2) sa capatzidade de s’ànima o de sa mente de cumprèndere si una cosa li andat in favore o in contràriu; 3) sa capatzidade de arresonare, bìdere e cussiderare sas cosas comente sunt, dende·li duncas unu giudìziu: bellu/feu, bonu/malu, mègius/peus, e gai a sighire.
Cando faeddamus tando de s’estètica de su sardu faeddamus de su balore de sa limba e de su sentidu chi tenimus in pitzu a custu arresonu.
E cando faeddamus de limba sarda sa prima cosa chi nos benit a conca est a à nàrrere “deo li naro gosi…” o “in bidda mea li naramus gasi…”: semus avesos a pensare a su logu nostru, a sa manera nostra de nàrrere. Custu nos dat a pensare chi sa faeddata nostra est sa mègius, sa prus bona e sa prus bella.
Semus dende unu giudìtziu, semus faghende una “iscala de balores” e (abbà sa capitassione!!!) a manera naturale su sardu nostru est semper su prus “bellu”, su prus “particulare”, su prus “berdaderu” e su prus “sardu” de su de s’àtere.
Pro ite custu? Ca damus prus cara a sas diferèntzias (minores) de sas faeddadas chi non a s’unidade de sa limba: si in Torpè naro gennàgliu, unu pagu mi ispanto chi in Pasada (a 3 km dae inoghe) nèrgiant giannarzu, o chi in Lodè nèrgiant jannàgliu. Cantas bortas nos semus arrèghidos a pensare de a beru chi sa paràula ghennàrgiu una est ma cun pronùntzias diferentes? Forsis pagas bortas…
Ma si diamus dare cara de a beru a s’unidade de su sardu prus che a sas diferèntzias, nos diamus sapire chi semus faeddende de UNA limba chi tenet diferentes pronùntzias. Che a totu sas àteras limbas de su mundu: ne in prus ne in mancu.
A bortas cando naro custa cosa sa prima risposta chi mi torrant est: “Ma dae una bidda a s’àtera sa matessi paràula cheret nàrrere un’àtera cosa”.
Beru est e pro lu cumprèndere potzo contare custu contu: fia minore e cun mama fiamus in una butega de carrera de Gasperi in Thiniscole. Fiamus pro andare a sa càssia pro pagare, cando una pitzinna nos aboghinat dae palas: “Tzia, a lu cherides unu conzeddu?”. Mama, totu arrennegada si girat e li torrat: “In palas ti lu ghetas!”. Sa pitzinna est restada brassamada. Non s’isetaiat una resposta gasi. Pro ite custu? Ca si in Thiniscole su conzeddu est sa pirita, su casizolu, in Lodè su conzeddu est su batzinu, su “vasino da notte”. Mama aiat pensadu chi sa pitzinna si nde fiat befende de issa.
E tando est beru chi sa matessi paràula podet tènnere duos significados diferentes in duas biddas diferentes: ma cantas sunt custas paràulas? Su 0,5%? Su 1%? E lu so narende a isèzeru… E nos sapimus prus de su 1% de diversidade chi non de su 99% de unidade?
Àteru porrogu chi mi ponent est chi sa matessi cosa si podet nàrrere a manera diferentes in biddas diferentes: beru fintzas cussu. A su chi nois naramus pitzinnos, in àteros logos li narant pilocos, piciocos, pitzocos, pipios, piseddos. E ite b’at de istranu? Sunt sinònimos! In italianu si chircades sa paràula bambino in unu vocabolàriu agatades: bimbo, neonato, infante, bebè, lattante, poppante, piccino, piccolo, frugoletto, pupo, bimbetto, pargoletto, pargolo, innocente, bambinello, fantolino, creatura, marmocchio, bamboccio, fanciullo, ragazzino, ragazzetto, moccioso.
Pro ite nos ispantamus si in sardu b’at sinònimos e nos paret normale in italianu?
In Fordongianus b’apo fatu letziones: naraia pipios imbetzes de pitzinnos, papare imbetzes de mandigare. Cal’est su problema? Dae sa die non faeddo prus in lodinu? O a su connotu meu, a sa faeddata mea, apo annantu paràulas in prus?
Cando amus a cumprèndere comente funtzionat una limba faeddata, amus a cumprèndere fintzas comente funtzionat una limba iscrita. In su momentu chi amus su capimentu chi su sardu UNU est, fintzas cun paritzas faeddatas e cun sas diferèntzias issoro, amus a tènnere fintzas s’idea de comente depet funtzionare sa limba iscrita. S’iscritura, narant sos linguistas, est “arbitrària e conventzionale”: si lu cumprendimus semus in s’àndala de s’iscritura subra-dialetale. E semus duncas a tretu de pòdere iscrìere totu in una manera e cadaunu a si la legheret cunforma a sa faeddata pròpia.
Pro rispòndere tando a sa domanda de s’arrèsonu de oe: cal’est su menzus sardu? sa resposta est: non b’at unu mègius o unu peus. Totu sas faeddadas ant sa matessi dignidade e sa matessi bellesa. Est pretzisu chi totu sigant a faeddare su pròpiu sardu, ma est pretzisu fintzas a cròmpere a iscrìere in una limba natzionale o si cherimus subra-dialetale.