– de Sarvadore Serra –
Su quechua est una limba indìgena de Sudamèrica. Lu faeddant unos deghe milliones de pessones in Colòmbia, Ecuadòr, Perù, Bolìvia, Tzile e Argentina. In quechua sa limba si narat “Runa Sim”i (chi cheret nàrrere ‘sa limba de s’òmine’) e, in ispagnolu, “quechua” in Perù e Bolìvia, “quichua” in Ecuadòr e in Colòmbia, e “quichua” o “quichua santiagueño” in Argentina.
Est una limba aglutinante regulare meda, chi impreat prefissos, infissos e sufissos medas pro cambiare su sentidu de sa raighina. Oe in die sa variatzione dialetale est bastante manna, pro more de sa mancàntzia de comunicatzione intre sas àreas in ue si faeddat custa limba. Si podent identificare duos grupos dialetales printzipales: su tzentrale o “waywash”, chi lu faeddant in sa regione tzentrale de su Perù, e su perifèricu o “wamp’uy”, chi lu faeddant in Cusco, Bolìvia, Ecuadòr e Argentina.
Istòria
Su quecha fiat sa limba de sos Incas, chi l’aiant ispainada in sas cunchistas issoro e nd’aiant fatu limba istandard de comunicatzione in totu sos Andes. Pustis, sos cunchistadores ispagnolos e, mescamente, sa Crèsia catòlica nd’aiant promòvidu s’impreu comente limba franca pro sa predicatzione in totu s’àrea andina. Cando est cròmpida sa dinastia borbònica, però, nd’at proibidu s’impreu ufitziale. Sos protzessos de indipendèntzia de sos Istados sudamericanos, ghiados dae s’aristocratzia crèola, no ant cambiadu sa situatzione e, in generale, a su quecha (comente a sas àteras limbas indìgenas) l’ant lassadu a bandas dae sas revindicatziones natzionales. In sos ùrtimos annos ant torradu a pònnere in contu custa limba in sas comunidades indìgenas de Perú, Bolívia e Ecuadòr.
Sigomente su quecha non teniat iscritura in antis de sa cunchista, nos at arribbadu pagas testimonias de sa literadura de in antis de su 1530: petzi unos cantos frammentos collidos dae sos primos cronistas. De s’època coloniale cheret annotadu su teatru, mescamente s’òpera “Apu Ollantay”, importante a beru in sa literadura de su sèculu 17, o s’ “Atawallpaq puchukakuyninpa wankan” (“Sa tragèdia de s’agabbu de Atahualpa”),de temàtica indìgena, gasi comente sas versiones de mitos clàssicos comente sa fura de Prosèrpina.
Classificatzione
Su linguista istòricu Joseph Greenberg narat chi su quecha faghet parte de una famìlia ipotètica “ameríndia“, ma linguistas medas sunt pagu de acordu cun custa classificatzione. Greenberg nche l’at posta in su sutagrupu andinu, chi nde faghent parte fintzas s’ aimara e su mapudungun. Cunventzionalmente, però, su quecha est classificadu comente famìlia in sesi.
Mancari a su sòlitu si faeddet de su quecha comente de una unidade, sos espertos lu descrient comente una famìlia de limbas diferentes. Semper a cando, non sunt de acordu pro comente lu partzire, ca su quecha est un’esempru de continuum dialetale, unu cumplessu de variedades linguìsticas chi cadauna est intellegìbile cun sas chi si faeddant a curtzu, ma pagu intellegìbile cun sas chi si faeddant a largu.
Ligàmene: http://ca.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%ADtxua
Leave a comment
Unos binti annos a como in s’ospidale in ue traballo, fiat bennidu dae su Perù pro s’ispetzializare inoghe, unu dotore, garbosu in su tratu personale, cun sas caraterìsticas somàticas de sos nativos de su logu. Una die amus cointzididu in una guàrdia e l’apo preguntadu si faeddaiat sa limba Quechua. Mai l’aere fatu, m’at miradu tèteru che rocu e cun sos ogros a in foras e m’at rispostu: “Ma ite ti crees, chi deo so ìndiu”. Sas espressiones verbales de sos autocolonizados sunt sas matessi, in un’emisfèriu e in un’àteru.