de Mauro Piredda
ikurriña
Est de profetu mannu ghetare una ograda prus funguda a sa chistione de sa limba basca, s’euskera. Cada militante de su movimentu linguìsticu sardu devet fàghere sos bilàntzios netzessàrios e sestare prospetivas cunforma a su chi est sutzessu e sutzedet in aterue. E chie sighit a nàrrere de non chèrrere partzire sa limba sarda devet agatare argumentos bàlidos. Non si podet refudare dae comintzu sa limba comuna e como, in unu momentu delicadu in ue si curret s’arriscu de nche furriare totu su chi est istadu fatu, chèrrere unu, chimbe, binti annos de istùdiu. Istùdiu de ite? Est a chèrrere pèrdere tempus e in su mentres chircare de afortigare sa pròpia istrategia imbetzes de megiorare su chi si narat – a manera ambìgua – de chèrrere megiorare. Non si podet leare a esèmpiu una arte che sa de su bertsolarismo (chi in su tempus at bidu finas disafios intre poetes guipuzcoanos e bajonavarros) e, a su matessi tempus, pònnere s’eticheta “logudoresa” a una poesia chi est cantada in totue e dae poetes chi a s’ispissu non sunt logudoresos. Lassende a banda sos poetas de palcu de sas àteras zonas (dae su Totoni Corbu de su tempus coladu a su Brunu Agus de oe), pensamus a tziu Efis Caddeo, maistru de s’arrepentina, chi at comintzadu a cantare in otavas, o a tziu Zosepe Pirastru chi at leadu sa batorina dae Umberto Sanna de Siurgus Donigala gasi comente ammentadu dae tziu Barore Sassu (intervistadu dae Pàulu Pillonca). O, galu, podimus nàrrere chi su cantu sardu a tenore (ligadu a sa poesia a bolu dae milli vìnculos) est logudoresu? Cunsiderare petzi duos sistemas mètricos e de limbàgiu pro nde bogare a campu duas limbas no at perunu sensu, ne cunforma a àteras formas de improvisatzione (pensamus a s’arrepentina de tziu Efis), nen cunforma a sa punna chi sos bascos ant ischidu trasformare in realidade.
Euskera e Euskal Herria
Cunsiderende sos ùrtimos datos s’euskera est connotu dae belle 90 mìgia persones in ambos sos chirros de sos Pireneos otzidentales in su territòriu chi est cramadu Euskal Herria, est a nàrrere sas comunidades de Euskadi (formada dae sas provìntzias de Araba, Gipuzkoa e Bizkaia) e Navarra e sas provìntzias in intro de s’istadu frantzesu de Lapurdi, Baxenabarre e Zuberoa. B’at diferèntzias – chi si rifletent in sa cantidade de sos chi lu faeddant: in Euskadi est ufitziale paris a s’ispagnolu; in Navarra est ufitziale petzi in sa parte sua setentrionale; in su chirru frantzesu no at perunu reconnoschimentu amministrativu. In Sardigna devimus punnare a s’ufitzialidade e a s’introdutzione de su sardu in sas iscolas, in antis de totu.
Sa traditzione literària
Sos primos testos de una tzerta mannària iscritos in euskera sunt de chircare in su de XVI sèculos. In su 1545 Bernart Dechepare publicheit Linguae Vasconum Primitiae, su primu libru in euskera. A pustis de pagos annos, in su 1571, Joannes Leiçarraga borteit in euskera su Testamentu nou de sa Bìblia. Ma tocat de ammentare finas sa regorta de sas narratziones e de sos versos de Juan Pérez de Lazarraga. Dae tando, mancari chi in diferentes variedades dialetales, s’euskera at connotu una traditzione literària in manera belle che sighida. Su bertsolarismo rapresentat imbetzes sa traditzione literària orale chi est collegada a sas atitadoras de in cue, a sos disafios de su de XIX sèculos, a sos primos campionados in sos annos ’30 de su de XX sèculos, a su mudìmene dèvidu a sa gherra e a su fascismu franchista (cosas chi ant interessadu finas sa poesia a bolu in Sardigna), a su mudòngiu de s’istrutura econòmica e sotziale. Oe est s’arte de sos giòvanos e non de sos betzos, de sas tzitades e non de sos sartos. Est su sìmbulu de sa re-nàschida culturale basca. Introduida sa limba sarda in sas iscolas de Sardigna amus a re-nàschere finas nois.
Limba e dialetos
Cale sunt custos dialetos? Su nebode de Napoleone, Louis-Lucien Bonaparte, in su 1863 elaboreit una prima mapa dae in ue essiant a campu oto variedades dialetales: gipuzkera (gipuzcoanu), bizkaiera (vizcainu), iparraldeko nafarrera garaia (navarru artu setentrionale), hegoaldeko nafarrera garaia (navarru artu meridionale), lapurtera (labortanu), mendebaleko nafarrera beherea (navarru bassu otzidentale), ekialdeko nafarrera beherea (navarru bassu orientale) e zuberera (suletinu).
Ma sa classificatzione non finiat in cue ca s’autore frantzesu sebesteit 26 suta-dialetos e 50 variedades locales. Sos chi ant àpidu una prus manna traditzione literària sunt (dae oriente a otzidente) su suletinu, su labortanu, su gipuzcoanu e su vizcainu. In sas ùrtimas clasificatziones agatamus chimbe dialetos: otzidentale, tzentrale, orientale, navarru, navarru-labortanu e suletinu.
Dae unu chirru a s’àteru agatamus mannas diferèntzias. S’àrea otzidentale est sa chi prus pagu cointzidet cun sas àteras. Si ant barigadu sas cuntierras issos b’amus a dèvere renessere finas nois.
Oralidade e iscritura
Finas cun custas diferèntzias sa limba basca at resìstidu in totu custu tempus bidende oe duos fenòmenos chi nos interessant in s’anàlisi: sa traditzione orale e sa norma iscrita. Non podimus nàrrere chi intre issos non b’apat àpidu una relatzione dialètica. «Sin embargo, no podemos olvidar la contribución que el bertsolarismo ha realizado a favor de la normalización lingüística y la renovación de la cultura popular vasca». Oe sa limba istandardizada (1968) est sa chi si impreat in s’amministratzione, in su sistema educativu, in sos mèdios de comunicatzione e in sa literadura. Est duncas, oe, una limba literària, unu mèdiu pro isvilupare sa cultura de cussos logos. Si in su 1968 aìamus 41 libros publicados in euskera como semus ultres sos 2 mìgia. Ite cheret nàrrere totu custu? E su bertsolarismo ite nd’at balangiadu? Meda, ca in sos ùrtimos annos, finas gràtzias a sas “bertso-eskolas” (in cue puru si naraiat chi sas musas fiant in intro de su poeta e chi non bi cheriant iscolas de improvisadores) e a s’impreu de s’istandard linguìsticu su fenòmenu est massìtzu: «El bertsolarismo pasó del mundo rural al urbano; hoy día, el bertsolarismo reúne bertsolaris y amantes del bertsolarismo provenientes de todas partes, si bien la inmensa mayoría de los improvisadores son fruto de las bertso-eskolas». Inoghe si non la sarvamus, s’iscritura, l’amus a pèrdere, e cun issa finas s’oralidade. Sos bascos no ant fatu 4 istandard moende dae sa traditzione literària de su suluetinu, de su labortanu, de su gipuzcoanu e de su vizcainu. Ant fatu s’euskera batua. Si inoghe cherimus partzire su sardu in logudoresu e campidanesu devimus chircare àteros esèmpios, lassende chi su chi ant fatu sos bascos – chi ant sarvadu iscritura e oralidade – bèngiat bidu sena distorsiones.