Pepe Coròngiu 
Domìniga so andadu cun sa familiedda mia a bisitare su ‘pantheon’ de sos Arbaree de Santu Engiu e sos Gigantes de Monte Prama in Casteddu.
Est istadu bellu meda a fàghere sa bisita de sa crèsia gòtica de sa tzitade de su Campidanu de Mesu acumpangiados dae pitzocos e pitzocas galanas chi nos acraraiant — ispantu mannu – fatos, logos e pessonàgios in sardu. Meressimentu manu de Manuela Ennas, operadora culturale chi est finas s’animadora de su giornale “Boxis de Murriabi”, revista noa chi isperimentat finas sa limba standard cun sos dialetos locales. Pro more de issa, chi at propostu su progetu a sas professoressas Annarosa Corda e Aurelia Cocco e a sos iscolanos de sos Litzeos de sas Sièntzias Umanas e Pedagògicas e Linguìsticu “Emilio Lussu” (Eleonora Massa, Cinzia Piano, Valentina Mura, Chiara Lisci, Francesca Pitzalis e Stefano Pisanu) , amus tentu sa sorte de intrare in su mundu de Lionora cun sa limba sarda. Geniosu, a beru.
Ma ite tristura però a bìdere comente unu monumentu istòricu siat ismentigadu dae totus e non balanget s’atentu chi mèritat comente situ natzionalitàriu. In s’àbside difatis, segundu sos istùdios de su professore Frantziscu Tzesare Casula, bi sunt sas màgines isculpidas de Lionora, de su babbu Marianu IV, de Ugone III e de Brancaleone Doria, maridu de sa matessi Eleonora. Una rassigna de totu s’erèntzia Bas Serra, titulare de sa corona de Arbaree, rennu sardu chi aiat belle unificadu sa Sardigna e aguantadu pro annos meda (finas a su 1409) a su colonialismu catalanu. E tando, paris a su cuntentu pro custa bisita bella cun sas ghias giòvanas chi faeddaiant in sardu, su dispraghere de bìdere unu monumentu natzionale sardu lassadu gasi sena aprètziu mannu in una periferia anònima e sena giudu.
Sende chi Manuela Ennas, e totu sa populatzione de Santu Engiu, diant chèrrere chi sa crèsia esseret valorizada e chi si sigant istùdios e chircas finas prus mannos pro averguare si b’at àteru de iscobèrrere a giru e in suta de sa sea sagrada de sos rees de Aristanis e de totu sa Sardigna.
Custu sentidu tristu mi l’aia chistidu finas a mangianu cando semus andados a su museu de Casteddu pro bìdere sa mustra de sos Gigantes de Monte Prama. Nudda de nàrrere, Mi so finas emotzionadu pro sa bellesa, s’ispantu e sa presèntzia massissa de custos cabos de òpera. E però non nd’apo pòtzidu fàghere a mancu de annotare carchi cosighedda chi, a nois natzionalitàrios, istrubbat semper. In tantu sa limba sarda in sos indicos est ausente in totu. Ma non naro su sardu, ma finas inglesu bi nd’at pagu a beru. Gasi chi, si bi lompent istràngios chi no ischint s’italianu (cosa chi in su mundu acontesset a s’ispissu) comente ant a fàghere a cumprèndere istòria e realidade de sos GIgantes? S’italianiasmu però non fiat presente in sa limba ebbia.
A nàrrere sa beridade, finas a chie cumprendet s’italianu, non penso chi, pro comente est assentada sa mustra, li bèngiat bene a cumprèndere s’importu simbòlicu chi sos Gigantes ant, o diant pòdere àere, pro sa natzione sarda. De comente sunt presentados, paris a sa tzivilidade nuràgica, non si nde giuat nemos. Non si mentovat s’ispantu, sa bellesa de custa rèpula, non si faghent cunfrontos cun cartaginesos e romanos. Non si tentat mancu de los datare. Pro ite? Ca sa datatzione istrubbat beridades conventzionales de s’istatuària grega? E pro ite si afirmat chi sos maistros chi los ant fatos protzediant dae foras de Sardigna? Cun cale proas? Cun cales argumentos? Su fatu chi aguantat galu s’idea chi sos sardos “non bi sunt bonos”?
No isco, essende a fora de su museu m’est abarradu unu surrùngiu, unu malànimu, una tristura manna. Custos sìmbulos de sa natzione sarda non sunt valorizados comente si tocat e sa tzivilidade chi los at creados galu est presentada comente “primitiva” e de pagu giudu.
M’est intradu in conca unu pensamentu lègiu. Ca semus a tesu galu de una cultura sarda chi iscat rapresentare bene custas siendas de s’identidade natzionale nostra.
Antzis, naramus chi fintzas cando non si podet fàghere a mancu de los ammustrare a su mundu, benit de sesi a cuare custa cara ‘polìtica’ de sos monumentos nostros. Esageratziones natzionalistas fora de sentidu? Si podet dare.
E tando però sos Monumentos Abertos, sunt cungiados in sa cosa prus importante. Però, sa bisita cun sas ghias in sardu in Santu Engiu est istada una cosa galana de a beru. De sas prus galanas de sa polìtica linguìstica de custos annos. Gasi chi pariat normale.
Gràtzias.
Giuseppe Corongiu