Juan Martin Elexpuru est un’istudiosu de limba euskera chi at afungadu sos ligàmenes intra su sardu de s’antigòriu cun sa limba de sos Paisos Bascos. Mescamente at dadu atentu a sos topònimos chi carchi borta ammustrant assimìgios mannos. Amus faeddadu cun isse de limbas e de sa chirca sua.
Oe bogamus a campu sas chistiones de polìtica linguìstica, sa chenàbura imbeniente amus a arresonare de sa cumparàntzia cun sos topònimos fata dae isse.
S’euskera a die de oe est una limba chi in sos Paisos Bascos ispagnolos est insingiada in iscola e est ufitziale comente su castillianu. Però in sos annos de sa ditadura franchista fiat in arriscu de iscumpàrrere pro neghe de una reprimida manna. Oe est una limba in salude bona? S’impreu suo si nche est ispartzinende? In cales setores de sa vida fitiana si impitat su castillianu e in cales s’euskera?
Est seguru chi s’euskera fiat in arriscu mannu de si nche mòrrere in sos annos de su franchismu. Però sa pessighida contra a s’euskera andaiat a dae in antis da sèculos e difatis su terrinu in ue si impreaiat custa limba si fiat giai menguadu de su mesu. Su franchismu fiat a probe de lu ochìere de su totu. Deo, chi bèngio dae una zona in ue su bascu s’impreaiat meda, m’ammento chi cando fia pipiu e fintzas unu pagu prus mannitu (prus o mancu su 1960-65), sos betzos in sas biddas connoschiant pagu e male su castillianu, ma nois, sos nebodes, mancari in domo chistionaìamus in euskera cun sos mannos, semus colados in pagu tempus a s’ispagnolu e in sas tzitades de su bascu non si nde intendiat gasi nudda. Ma in sos matessi annos de sa ditadura, mescamente posca de su 1960, est essidu a pìgiu unu movimentu mannu pro sos bascos cun sa nàschida de sas ikastolas, iscolas maternas in euskera chi fiant mesu cuadas, e cun unu traballu de alfabetizatzione. Cando Franco si nche est mortu e su guvernu nou at leadu su poderiu de s’Istadu, sas ikastolas sunt istadas reconnòschidas e ant àpidu una crèschida manna. Sunt nàschidas un’emitente radiofònica e televisiva pùblica in bascu e s’est inghitzadu a impitare, a lenu a lenu, s’euskera in s’amministratzione. Pro su prus, si podet nàrrere chi sa salude de s’euskera est forte in s’imparu, ca bellu s’otanta pro chentu se sos dischentes impara sa limba basca in iscola (est una media cun variatziones medas), in su mentres però non b’at meda euskera in sos mèdia e in àteras fainas.
Vostè at bortadu in euskera òperas literàrias de su cànone otzidentale comente Su Prìntzipe de Machiavelli, su Tartufe de Molière e Animal Farm de Orwell. In ue est andende sa produtzione literària in bascu? Si preferit de prus sa poesia o sa narrativa?
B’ant domos de imprentas medas chi pùblicant in euskera, sa produtzione est manna, mancari su setore intreu est in crisi, ca si bendent pagos libros de cale si siat limba. Sighende sos datos, si nche sunt publicados 1589 libros in euskera in su 2000, e 1204 in su 2017. Bisòngiat de nàrrere chi prus de s’otanta pro chentu de custos sunt libros pro iscola o pro giòvanos, e bi sunt sas bortaduras e sas re-imprentas. Sas novidades in literadura sunt prus o mancu de chentu a s’annu. Sos contos (mannos e curtzos) sunt sa majoria; sas òperas poèticas sunt menguende, mancari apant unu nùmeru galu mannu. Sunt publicados fintzas sàgios medas. Sos autores prus famados in su mundu sunt su contadore Bernardo Atxaga, cun òperas bortadas in limbas medas e in sa literadura pro pipios Mariasun Landa.
Cumparende s’euskera cun su sardu, comente bos paret sa salude de sa limba nostra?
Non connosco bastante bene sa situatzione de su sardu e tando s’opinione mia at a èssere “impresionista”. Pedo deretu perdonu si apo a nàrrere issollòrios. Pro tzucare naro chi cun unu millione de faeddantes e su setanta pro chentu de sa populatzione chi lu connoschet, su sardu istat mègius de s’euskera. S’ufitzialidade sua però est dèbile, e penso chi sos mèdios e s’imparu, chi sunt pilastros de una limba in sa sotziedade moderna, siant sos chi li manchent de prus. Sunt duos campos in ue b’at de traballare galu meda. Cando fia in biàgios in vetura in s’ìsula, fia tristu ca fia difìtzile meda agatare ràdios in sardu. A Iparralde (Paisu bascu frantzesu), in ue s’euskera est reconnota comente su sardu in Sardigna, sas ràdios e sas emitentes de su logu in euskera sunt poderosas meda e resessent a lòmpere a sas biddas prus a tesu. S’àteru puntu de importu mannu est a pòdere impreare unu limbàgiu a cumone e unificadu, chi est de fundamentu pro sa vida de una limba. Nos est costadu meda in Euskal Herria, e isco chi bos est costende meda in Sardigna, ma est una punna chi depet èssere lòmpida. De tzertu, non si depent allupare sos dialetos e bisòngiat èssere mujaditos e passentziosos in su fràigu de una limba unificada, ca bi cheret a su nessi una generatzione pro chi sa populatzione atzetes paràulas e istruturas chi non at addobiadu dae minore.
Gabriele Tanda
Leave a comment