– de Sarvadore Serra –
Su croatu (hrvatski [xř̩ʋaːtskiː]) est sa variedade istandardizada de sa limba serbu-croata impitada dae sos croatos, mescamente in Croàtzia, in Bòsnia – Herzegòvina, in sa provìntzia serba de Vojvòdina e in àteros logos probianos. Est s’istandard ufitziale e literàriu de Croàtzia. Est fintzas una de sas limbas ufitziales de Bòsnia–Herzegòvina, e limba minoritària reconnota in Sèrbia e in unos cantos logos a curtzu. In s’Istadu italianu sa limba croata est tutelada dae sa Lege n. 482/1999. Est devènnida limba ufitziale de s’Unione Europea a pustis chi sa Croàtzia at cumintzadu a nde fàghere parte su 1 de trìulas de su 2013; semper in su 2013, s’Unione at cumintzadu a publicare una versione in croatu de sa gazeta ufitziale sua.
Su croatu istandard tenet su fundamentu suo in unu de sos dialetos prus difusos de su serbu-croatu, su shtokavian, pro èssere prus pretzisos su herzegovinianu orientale, chi est fintzas sa base de sos istandard serbu, bosnìacu e montenegrinu. In su mesu de su sèculu 18 b’at àpidu sas primas proas pro fàghere un’istandard literàriu croatu: ant tentu contu de su dialetu neo-shtokavian, faghendeˑnde una lingua franca supraregionale, e nch’ant torradu a modalidades vernaculares sos dialetos regionales chakavian, kajkavian e shtokavian. Su rolu detzisivu l’ant giogadu sos croatos vukovianos, chi ant istabilizadu s’impreu de su neo-shtokavian comente istandard literàriu intre s’agabbu de su sèculu 19 e su cumintzu de su sèculu 20, in prus de elaborare un’ortografia fonològica. Su croatu l’iscrient cun s’ alphabetu latinu de Ljudevit Gaj.
Elementos sotziupolìticos
Su croatu, mancari tecnicamente siat una forma de serbu-croatu, a bias est cunsideradu una limba distinta. Sos cunsideros puramente linguìsticos fundados in sa intellegibilidade a pare (limbas abstand) a s’ispissu sunt incumpatìbiles cun sas cuntzetziones sotziuplìticas de sa limba, e podet acuntèssere chi variedades intellegìbiles a pare podent èssere cunsideradas limbas a parte. Sas diferèntzias intre sas formas istandard de serbu-croatu a s’ispissu sunt esageradas pro resones polìticas. Medas linguistas croatos cunsìderant su croatu una limba a parte comente elementu crae de s’identidade natzionale. Si tratat de una chistione sensìbile in Croàtzia, ca s’idea de una limba a parte comente caraterìstica prus importante de una natzione est atzetada unu pagu in totue, e protzedit dae s’istòria europea de su sèculu 19. Sa Decraratzione subra de su status e nùmene de sa limba literària croata, de su 1967, cun sa cale unos cantos autores e linguistas croatos ant pedidu prus autonomia pro sa limba croata, est cunsiderada in Croàtzia sa pedra miliare de sa polìtica linguìstica e, prus in generale, sa pedra miliare de sa polìtica natzionale.
Su tèrmine “serbu-croatu” l’impitant galu sos istudiosos istràngios comente forma generale, ma sos faeddadores no l’impitant prus. In Croàtzia narant chi sa limba ufitziale de sa Jugoslàvia, una forma istandardizada de serbu-croatu, fiat “artifitziale”, o un’istrumentu polìticu impreadu pro ammesturare duos pòpulos distintos. In totu sos teritòrios de sa ex Jugoslàvia su tèrmine est istadu sustituidu dae sos tèrmines ètnicos serbu, croatu e bosnìacu.
Status ufitziale
Su croatu istandard est sa limba ufitziale de sa Repùblica de Croàtzia e, in pare cun su bosnìacu istandard e su serbu istandard, est una de sas tres limbas ufitziales de Bòsnia e Herzegòvina. Est ufitziale fintas in sas regiones de Burgenland (Àustria) e Vojvodina (Sèrbia). Est coufitziale, in pare cun su rumenu , in sas comunas de Carașova e Lupac, Romania. Est tutelada in Itàlia.
Su croatu l’impitant in manera ufitziale e l’insinnant in totu sas universidades de Croàtzia e in s’ Universidade de Mostar, in Bòsnia -Herzegòvina.
Non b’at un’ente incarrigadu de controllare s’impreu giustu de su croatu. Sa limba istandard l’impitant in manera direta in sos libros de gramàtica e in sos ditzionàrios de iscola, gasi comente in su currìculum iscolàsticu de su Ministèriu de s’Istrutzione
Sas publicatziones prus reghentes subra de su croatu istandard sunt:
- Hrvatski pravopis de su Istitutu de limba e linguìstica croata, chi si podet agatare in internet
- Rječnik hrvatskoga jezika de Anić
- Rječnik hrvatskoga jezika de Šonje et al.
- Hrvatski enciklopedijski rječnik, iscritu dae unos cantos autores
- Hrvatska gramatika de Barić et al.
Sunt de importu fintzas sas racumandatziones de s’editore Matica hrvatska, de s’Istitutu lessicogràficu Miroslav Krleža e de sa Croatian Academy of Sciences and Arts.
A pustis de s’indipendèntzia ant publicadu traballos linguìsticos medas; in mesu de custos b’at tres ditzionàrios monolìngues de su croatu cuntemporàneu. 
Sos croatos in s’Istadu italianu
Sunt una minoria natzionale formada dae tzitadinos de sa Repùblica de Croàtzia residentes in Itàlia (17.698 a su 31 de nadale 2016, cuntzentrados mescamente in Vènetu, Friuli Venètzia Giùlia e Lombardia) e dae tzitadinos italianos de limba e cultura croata. In mesu de custos ùrtimos, tenet un’importu particulare sa comunidade de sos croatos de su Molise (unas 1.000 pessones chi faeddant in croatu), chi sunt lòmpidos a su tzentru de Itàlia in s’Edade de Mesu, gasi comente sas comunidade de sos croatos de Trieste.
Croatos de su Molise
Sos croatos de su Molise sunt una minoria etnu-linguìstica presente in sas comunas de Montemitro, Acquaviva Collecroce e San Felice del Molise. Est una comunidade islavòfona catòlica chi aiat lassadu sos oros de levante de s’Adriàticu in antis de s’invasione otomana, faghendeˑsi agasagiare in su Rennu de Nàpule, e chi at mantesu finas a oe sa limba croata molisana sua e sas costumàntzias tìpicas suas.
Croatos de Trieste
Trieste at tentu una presèntzia croata in totu s’istòria sua. Sos primos assòtzios croatos pro s’agiuare a pare si sunt formados in custa tzitade in s’agabbu de su sèculu 19. S’italianizatzione e sas cunseguèntzias de su fascismu a pustis de sa prima gherra mundiale ant indebilitadu custas formas organizadas de sotzializatzione intre sos croatos e sos àteros islavos (mescamente islovenos).
A diferèntzia de sos islovenos, chi sunt prus medas e tenent raighinas prus fundudas, sos croatos de Trieste non resessint a mantènnere sas istruturas issoro de riferimentu in s’Itàlia repubblicana. In sa cunventzione ìtalu-jugoslava b’aiat àpidu su reconnoschimentu a pare de sa minoria islovena in Itàlia e de sa minoria italiana in Jugoslàvia, ma non de sa minoria croata. Sos croatos de Trieste sunt torrados a s’assotziatzionismu in sos annos 90, cando bi fiat sa gherra de indipendèntzia croata, cun sa nàschida de su “Comitato Pro Croazia” in su 1992 e de sa Matica hrvatska (Matrix Croatica) in su 1996, ativa finas a cumintzos de sos annos 2000. In fines, in su 1999, s’est cunsolidada sa “Comunità Croata di Trieste” (Hrvatska Zajednica u Trstu) comente assòtziu culturale de sa minoria croata triestina.
Dae su 1999 sa Comunidade croata de Trieste ammàniat s’imparàngiu in iscola de sa limba croata, tenende contu de su “Curriculum de s’insinnamentu de su croatu in logu istràngiu ” de su Ministèriu de s’istrutzione e de s’isport croatu. Dae su 2003 sas letziones las faghent in s’iscola elementare islovena “J. Ribičič-K. Širok” in carrera de Frausin 12.
In Trieste b’at fintzas unu consoladu generale de sa Repùblica di Croàtzia
Croatos de Roma
Una comunidade croata est presente in Roma pro more de sos ligàmenes intre sa Crèsia catòlica croata e su Vaticanu, a fùrriu de su “Pontificio Collegio Croato de San Girolamo” (in carrera Di Ripetta).
Cando bi fiant sa gherra de indipendèntzia croata e, pustis, sa gherra in Bòsnia, b’at àpidu unas cantas initziativas tzìvicas pro sensibilizare sa populatzione italiana e ammaniare agiudos umanitàrios. In mesu de custos, su “Comitato Pro Croazia” e sos “Amici di Dubrovnik”. In su 1993 ant fundadu s’Assòtziu Ìtalu–Croatu de Roma.
Dae su 1995 s’assòtziu croatu romanu si interessat mescamente de initziativas culturales e linguìsticas e de sas relatziones cun sa minoria croata de su Molise. S’assòtziu pùblicat sa revista in duas limbas Zajedno/Insieme.
Ligàmenes:
https://en.wikipedia.org/wiki/Croatian_language
https://it.wikipedia.org/wiki/Croati_in_Italia
Leave a comment