-de Giuseppe Pepe Coròngiu-
Nicola Tanda (Sorso 1929 – Londra 2016) si nch’est andadu dae pagas dies, a 88 annos, lassende un’arrastru forte in sos istùdios de limba e cultura sarda. Est una tristura e unu dolu cando una persone si nch’andat e sas condolèntzias e passèntzias a sa famìlia sunt pretzisas e sentidas.
S’ùrtima bia chi l’aia faeddadu fiat a primìtzios de su 2014 in Casteddu Sardu in s’ùrtima Cunferèntzia de sa limba sarda fata dae sa Regione. <Si puru non la pensamus a sa matessi manera podimus semper tratare, no?>, m’aiat naradu. E deo mi fiat postu a rìere, cun apentu: <De seguru professore…>. Non mi so mai negadu a s’arresonu. E amus faeddadu pro prus de un’ora. Cun ideas pro nudda pèrperes.
Coladu unu pagu de tempus dae sa dispidida sua, rispetende su dolu de sa famìlia, podimus leare profetu pro acrarire bene s’importu istòricu de Nicola Tanda, de sos istùdios suos e de s’eredidade chi lassat in su mundu acadèmicu e culturale sardu. Unu crarimentu chi podet serbire finas a nois pro ischire mègius chie semus, medende su tretu pretzisu de chie non semus.
Naro sa beridade: leghende sos libros suos apo imparadu unu muntone de cosas. Cando l’ascurtaia imbetzes non cumpartzia mai su sentidu. E tando a contare su personàgiu, rispetende sa persone, mi paret sa manera mègius pro l’onorare sende chi, a bisu meu, at tentu un’importàntzia istòrica. Sena ipocrisias. Mantenende su disacordu. Gasi comente apo fatu cando fiat biu. M’àuguro de no ofèndere a nemos e chi siamus unu sotziedade cumprida pro atzetare custu.
Professore de Literadura e filologia in s’universidade de Tàtari, issu est istadu de seguru in sos Annos Sessanta e Setanta de su sèculu coladu un’avanguàrdia manna, paris cun Giuseppe Dessì, in sa punna de fàghere prus democràtica e ‘federalista’ sa crìtica literària natzionale italiana. Si fiat formadu in s’universidade de Roma tratende cun Sapegno e Ungaretti, concas de primore. Aiat cumbàtidu s’idealismu de Croce, abratzende (e forsis a carchi manera antetzipende) sas teorias de Dionisotti (pro un’istòria de sa literadura chi esseret postu in contu finas sas periferias e non su tzentru ebbia) e gasi faghende est istadu unu protagonista de s’avaloramentu de sa literadura sarda in italianu (naramus ‘regionale’) e de sa poesia in limba sarda de su Noighentos. Est difatis de su 1966 sa prima collida de autores sardos in italianu fata cun Dessì matessi.
In fatu est lòmpidu s’aficu e s’apentu pro sa poesia sarda. At disinnadu comente pagu àteros un’istòria de custa produtzione dende a totus puntos de ghia e indicos de sabidoria. Sena de issu poetas chi iscriiant in sardu, Pedru Mura e Antoninu Mura Ena intre de totus, in capas no diant àere tentu s’aprètziu e su giudu chi merèssent e chi ant oe in die. E sa poesia sarda diat èssere abarrada prus isconnota de su chi est.
Su contadu natzionalìsticu de De Sanctis subra su “toscanutzentrismu” de s’istòria literària natzionale l’aiat refedudadu in totu. Issu fiat pro fàghere non sa “literadura italiana”, ma sa ‘literadura de sos italianos’ intro sos cales bidiat prenetados a manera definitiva sos sardos. Òmine de cultura sotzialista, autonomista cumbintu, aiat imbentadu s’islogan de una ‘literadura sarda a Istatutu Ispetziale’ fundada a pitzu de su multilinguismu sardu. B’at de nàrrere chi s’idea sua de limba sarda fiat totu in intro de unu cuntestu filològicu e antropològicu traditzionale in ue su discursu de bilinguismu modernu de su Movimentu Linguísticu, dae Simon Mossa a dae in antis, non semper pitzigaiat.
A manera sua Tanda at traballadu cun profetu pro sa chistione de sa limba sarda, finas si su mundu de riferimentu suo fiat semper in intro de un’orizonte italianu. De sa dialetalidade italiana e de su regionalismu linguìsticu pro èssere prus pretzisos. Pro isse sa chistione de sa limba fiat prus “culturale” chi non “polìtica”. E de custa idea su mundu de sa poesia sarda, formadu a sa letzione sua, si nd’est prenadu meda finas a si nde fàghere un’identidade pretzisa. E, tocat a nàrrere, s’est reconnotu mannu in custu isprigu tandianu.
Su mundu de sas àteras minorias linguìsticas e natzionale europeas, pro issu, fiat bastante isconnotu e pagu partetzipadu o sentidu. Bastet a nàrrere chi, pro una deghina de annos, at mentovadu sa Carta Europea de sas limbas faeddende semper de ‘Carta dei saperi’, sena intrare in su mesu de sas chistiones dìligas polìticas e natzionalitàrias de custu documentu.
Tanda fiat òmine, si abaidamus a s’iscola sua, de cultura manna e funguda, chi l’est serbida pro promòvere s’idea de una poesia in limba sarda chi fiat, pro a isse, tzentrale in sa polìtica culturale regionale. Non l’agradaiat nen su giacobinismu nen su dogmatismu. A manera intelletuale e demagògica si poniat a sa parte de sa sabidoria de su pòpulu (bera o presunta o fraigada dae s’intelletuale). Finas cando custa fiat irratzionale, mesu pagana, màgica o de sienda ètnicu-antropològica. E, pro cantu pertocat a poesia e literadura, l’at guvernada cun manu frimma e ghiada a in ue cheriat isse.
Fiat a favore de un’iscola sarda, ligada a su territòriu, a un’universidade chi si poniat a traballare in mesu a sa gente. Pro fraigare però, a ùmile parre meu, un’egemonia italianìstica subra sa chistione de sa limba sarda, ponende sa poesia (idealizada) a in antis de totu.
Pro issu su sardu fiat un’ogetu de istùdiu, non pratica fitiana de cada die. Raramente at fatu interventos in sardu in su Prèmiu Otieri e semper iscritos in antis (m’ammento cussu istòricu de su 2005 in cara a Renato Soru chi fiat in ie pro annuntziare una polìtica linguìstica noa ispiatzende a totus e a issu puru). At influidu in su fràigu de un’identidade italianìstica, partzida e dialetale de sa limba ca, a diferèntzia de medas collegas suas, l’agradaiat meda a traballare cun sa gente e in mesu a su pòpulu. E resessiat a comunicare sa superioridade culturale sua a sa massa de sos poetas e de sos amantiosos. A manera sua un’intelletuale orgànicu verdaderu.
L’agradaiant sos poetas de raighina populare, ma innovadores, fora dae sas mètricas iscontadas de sa traditzione e de sa gara a bolu, chi aiant a riferimentu sa poesia europea o mondiale, e chi resessiant a prodùere òperas de lìrismu forte e originale sena traìghere, segundu issu, s’ispìritu verdaderu de sa limba sarda. Immàgines fortes e limba nida. Versu prenu e carcu de significados. Su massimu de comunicatzione cun su mìnimu de s’isfortzu.
Ma in custu ispìritu de sa limba, agatare arrastros de una chistione linguìstica natzionale sarda o de fràigu de unu bilinguismu ufitziale fiat in pigada. O semper e cando non una cunseguèntzia dereta. Pro Tanda, comente pro totu s’iscola filològica sarda, su sardu si reduit a ‘variantes’ traditzionales (o a sas faeddadas de sas biddas) classificadas, galu che a Spano in s’Otighentos, in tres cantones: campidanesu, logudoresu e sardu-corsicanu (in ue poniat finas su sorsesu suo). Fora dae in cue non b’aiat nen bùssola né orientamentu. Sos istùdios modernos de Michel Contini in sos annos Otanta (chi aiant mustradu su continuum de su sistema linguìsticu sardu) non l’aiant fatu trantzire agigu.
A cajone de custu cumbinchimentu, in sos annos e annòrios in sos cales aiat presèdidu su prèmiu Otieri, mai aiat punnadu a una normalizatzione forte e cumbinta de sa limba sarda. A s’ispissu mentovaiat “su logoduresu” comente base pro s’unificatzione, ma non gherraiat prus de su tantu pro custu. Sos poetas depiant presentare a òbligu unu testu cun bortadura in italianu. Finas in sas publicatziones de prosa pretendiat dae sos editores su testu in italianu in cara.
Su traballu fitianu militante e popolare in su Otieri at dadu resultos mannos pro impònnere sa mirada acadèmica e partzida de sa limba sarda a livellu de poesia populare. Sos poetas podiant iscrìere belle comente cheriant (petzi sighire unu paru de norma ortogràfica sena standard) e beniant ischirriados in bonos e metzanos cun s’agiudu de espertos sardòfonos chi legitimaiant su professore belle italòfonu e si faghiant dae issu legitimare in su mundu de sa cultura ufitziale.
Un’alleàntzia chi est addurada, addurat a die de oe cun àteros, e mi timo, si nemos s’ofendet, chi apat fatu andare sa poesia sarda in unu caminu de livellu estetìcu artu, de limba idealizada e forte, ma totu individualista, iper personale, cantonale, cun aficu a temas non “tziviles”, in su sensu de polìticos. Una poesia de sa nostalgia e de su bellu mundu de eris. Sena mai istrobbare sos poderios fortes antisardos de s’isula nostra.
A bisu meu, s’estètica de sa poesia dialetale regionale (mancari cramada a manera retòrica e declamatòria “limba”) at bintu subra sas resones de sa netzessidade de una poesia “natzionale” e tzivile sarda. S’universale de s’esperièntzia umana (mediadu dae sa dialetalidade italiana) contra a su particulare de una mirada forsis partziale, ma prus indipendente. Sa chistione de s’estètica poètica populare in antis de cussa de su bilinguismu normale. S’individualidade iscritòria de su poeta in antis de sa natzione linguìstica. Mi timo chi custa didàtica sighida apat indebilitadu in sos annos su mundu “polìticu” de sa limba, sende chi at premiadu poetas mannos, bonos e cultos, una sienda isconnota e bundantziosa, ma pagu dispostos a renuntziare a sa doda linguìstica issoro pro èssere generosos e dononos. In prus s’alleàntzia intre acadèmia e poetas at rallentadu su protzessu de istandardizatzione e normalizatzione de sa limba. Pro sa classe dirigente sarda su mundu de sa poesia e de su folklore proponet un’identidade prus pagu perigulosa de cussa de sa normalizatzione.
Pro Tanda e su prèmiu Otieri, in prus, totu fiat ‘variante’ del sardo. Ammesturaiat su catalanu de s’Alighera, cun su sossincu e su nugoresu, su campidanesu-logudoresu cun su gadduresu. Sena mai abbaidare sas làcanas, finas linguìsticas e legislativas (pro non nàrrere polìticas) chi narant àteru. Non ca non l’ischiat, oviamente, ma ca sa mirada modelizadora e fraigadora de una “realtade” de impònnere, pro issu si baliat prus de sas beridades polìticas e linguìsticas.
Ma sa punna de Tanda non fiat sa matessi, a bisu meu, de su movimentu chi cheret unu sardu ufitziale e unu bilinguismu perfetu. Sa poesia at una primatzia subra sa limba. S’estètica subra s’istòria. Tanda fiat, comente si diat nàrrere in Catalugna, unu ‘patrimonialista’. Su sardu est una sienda culturale plurale, non una limba normale de ufitzializare. Sa Sardigna est una terra pluringue in ue non b’at limba natzionale, ma ‘richesa de sas variedades’. In su mundu otzidentale normale, fora dae s’orientalismu autocolonizante nostru, chi calicunu at definidu “sardinialismu”, custa diat èssere una positzione làdina a favore de su dialetu in literadura e contra a sa limba ufitziale. Una museificatzione culturalista de sa limba minoritària.
Tanda, duncas, a dolu mannu, si nch’est andadu, ma sas ideas suas, fortes de un’acadèmia chi guvernat oe finas politicamente sa Sardigna, de espertos sardòfonos chi l’ant intramentada, e de cussa parte de pòpulu poèticu chi s’est formadu, abbarrant e sunt egemònicas. E sunt ideas chi negant in cuncretu a su sardu s’ufitzialidade e s’unidade chi sas leges de istadu e de Europa li reconnoschent. O nessi nos faghent prus dèbiles cando reclamamus in Roma o Istrasburgu. Su problema est ca su modellu literàriu-poèticu non si podet aplicare a amministratzione, giornales, iscola e crèsia: ca sa cunfusione intre limba e dialetu est forte.
Est sa cuntraditzione manna in sa cale si imbùscinat su movimentu linguìsticu: semus una limba, ma a su matessi tempus variantes (duncas dialetos). Pedimus su reconnoschimentu de una limba a s’istadu italianu, ma posca negamus cust’unidade cun sos sèberos de cada die. Est un’ischizofrenia non curada chi semus paghende. Totus.
Su bilinguismu no est a iscrìere poesias in dialetu ebbia. Custas no ant mai istrobbadu perunu poderiu. Antzis, podent èssere ùtiles pro folklorizare. Diat èssere serbida una poesia tzivile in una limba ufitziale (ma custu in Sardigna est cunsideradu radicale, si non estremìsticu).
Custos sunt sos nodos peleosos pro mene de s’esperièntzia de Tanda e de sos collegas suos. Su professore de Sorso at tentu unu ruolu de giudu pro fraigare in custos annos un’idea e un’identidade de limba sarda chi galu oe cumbatat cun cussa “normale”. Unu fràigu identitàriu chi est intradu in sa classe dirigente e in sos mèdias pro mèdiu de sos babbais sardòfonos.
E mi paret giustu, rinnovende sas condolèntzias pro sa pèrdida umana a sa famìlia, a l’onorare sena retòrica ca s’òmine lu meresset, e de l’ammentare in ocasione de sa morte sua ponende in craru sas diferèntzias de duos pensamentos onestamente aversàrios. Su suo chi est binchende in sa sotziedade (paris a sa morte de su sardu che a limba ufitziale), su nostru in abbas malas.
Si est beru chi nos tocat un’istatutu ispetziale de sa limba, professore istimadu, l’amus impreada male de a beru custa autonomia, comente a sa polìtica etotu. E custa limba, a fortza de nde abalentare sas ‘variantes’ poèticas infinidas personales, clanìsticas, acadèmicas e munitzipales, la lassamus dialetu.
Unu dialetu bellu, cun una poesia manna. Cramadu “variante” pro birgòngia polìtica. Ma dialetu. Pro semper.
Giuseppe Pepe Coròngiu
Leave a comment