de Sarvadore Serra.
Pascale Paoli (in corsicanu e in italianu, Pasquale de Paoli) (Morosaglia, 5 de abrile 1725 – Londra, 5 de freàrgiu 1807) est istadu un òmine polìticu, filòsofu e ammirallu corsicanu.
Sa rebellia de sa Còrsica (1729-1743) e sa Repùblica corsicana (1755-1769) formant una parte manna de s’identidade corsicana de oe. Paoli est una de sas figuras emblemàticas de custa època, sa prus connota de totus. Custrintu a sighire su babbu Giatzintu in esìliu a s’edade de 14 annos, moet cun issu chirru a Nàpule (1740). Ghiradu a Còrsica in su 1755, perdet s’ùrtima batalla in s’oponet a s’armada reale frantzesa in su 1769. Issu istat in Còrsica prus pagu de trinta annos, pro bìndighi in Nàpule, e baranta annos in Gran Bretagna. Ma sa personalidade e s’atzione suas no interessant petzi sos corsicanos e sos istòricos. Cun un’atacamentu forte a s’ìsula in ue est nàschidu e a sa cultura sua, Paoli est unu protagonista de su tempus suo, un’ illuminista chi at tentu relatziones de amigàntzia e epistulàrios in totu s’Europa.
Duncas, Paoli est istadu in su matessi tempus unu generale corsicanu, su capu de sa Natzione corsicana indipendente, unu democràticu, unu patriota e un’illuminista
Pascale Paoli (Filippu Antone Pasquale de Paoli), fìgiu de Giatzintu Paoli (Ghjacintu de Paoli) e de Diunisa Valentini, naschet in sa fratzione « a Stretta » de sa bidda de Morosaglia, in una Còrsica chi tando fiat dominada dae sos genovesos. A giòvanu, istùdiat in su cumbentu de sos Osservantes de Rostino. Su babbu Giatzintu s’unit a sos rebelles corsicanos pagos meses in antis chi cumintzet sa rebellia de su 1729. Sa cunsulta natzionale de Orezza su 30 de ghennàrgiu de su 1735 decrarat su generale Giatzintu Paoli « primate de su rennu » cun André Ceccaldi e Philibert Evariste Ciattoni. In su 1739, Giatzintu, custrintu dae sos genovesos a lassare sa Còrsica si nche fuit a Nàpule. leendeˑsi in fatu Pascale, chi tando aiat 14 annos.
In cue Pascale, gràtzias fintzas a sa connoschèntzia cun Théodore de Neuhoff (chi est istadu, in su 1736, su primu e ùnicu re de s’istòria de sa Còrsica) tenet un’abertura in sa cultura europea a pustis de s’assolutismu de res che a Luisi XIV. Semper pro more de Neuhoff, sos Paolis intrant in cuntatu cun sos framassones . Duncas est in Itàlia, e mescamente in Nàpule, chi Pascale Paoli tenet parte de sa formatzione sua. Issu intrat in s’Iscola militare de Nàpule e devenit cadetu in sas tropas corsicanas de su Rennu de sas Duas Sitzìlias; est in sa guarnigione corsicana cumandada dae su coronnellu Simone de Fabiani chi naschet sa disamistade manna chi sos Paolis e sos Fabianis tenent pro totu su restu de su sèculu XVIII. Pustis Pascale cumintzat una carriera in su regimentu reale de Farnèse e in su matessi tempus dat una mirada cuidadosa a sos eventos de Còrsica e a sa rebellia de una parte de sos massajos amparados dae sos notàbiles contra a su podere genovesu.
In custu tempus, issu sighit s’insinnamentu de Antoni Genovesi, titulare de sa prima càtedra europea de economia polìtica, su cale, in cantu umanista, ponet s’interessu de su pòpulu comente presupostu de sa legitimidade de su podere e cheret s’ s’ischirriòngiu de su podere ispirituale e de su podere temporale; in economia, Genovesi bidet su cumèrtziu internatzionale comente bena de richesa e valorizat in particulare su traballu. Àteros elementos de sa formatzione sua sunt Montesquieu (mescamente cun sa letura de s’òpera De s’Ispiritu de sas leges), sos pensadores britànnicos, sas connoschèntzias sientìficas chi acuisit in sos cursos chi faghet in s’Acadèmia Reale de Artiglieria.
Cando b’est sa cunsulta chi faghent in su cumbentu de Sant Frantziscu de Caccia, su 20 de abrile de su 1755, lu cramant sos capos printzipales corsicanos chi si sunt bortende contra a Gènova. Sa gherra chi sa Repùblica de Gènova est sighende a fàghere contra a sa Còrsica est in s’apogeu suo, e sos rapresentantes de sa natzione ant isseberadu sos capos chi devient ghiare su paisu in custa luta vitale. Paoli andat a s’Assemblea comente membru de Morosaglia pro cumandare s’insurretzione pro s’indipndèntzia de sa Còrsica.
In cussa matessi die de su 20 de abrile de su 1755 lu faghent generale in capu de sa natzione corsicana. Mariu Emmanuele Matra, chi cumandat unu partidu importante in sas biddas de Fiumorbu, Castellu, Rogna, Alisgiani, Serra e Verde, si diat chèrrere issu puru generale; s’oponet a sa nòmina de Paoli e proponent una candidadura sua. In una cunsulta chi faghent in su Cumbentu Sant’Antoni de sa Casabianca (Sant’Antone di a Casabianca) su 13, 14 e 15 de trìulas de su matessi annu, cunfirmant s’eletzione de Paoli. S’in cras de s’eletzione, lu proclamant generale in capu de sa natzione e generale de su « Rennu de Còrsica ». Paoli retzit sa noa in Morosaglia, in ue fiat abbarradu, preferende a no leare parte in sa cunsulta pro lassare a sos membros sa libertade de arresonare sena b’èssere issu.
Botzadu dae sa cunsulta, Mariu Emanuellu Matra si faghet proclamare generale in Alisgiani su 10 de austu de su 1755. Cun unos cantos partidàrios, issu martzat contra a Paoli. Su 27 de martzu de 1757, a Paoli, acumpangiadu dae unas cantas tropas, Matra lu surprendet in Boziu. Tando Paoli si nche fuit a su cumbentu de Alandu. Su 28 de martzu, cando sos òmines de Matra fortzant s’intrada de su cumbentu, arribbat su frade de Paoli, Clemente, e faghet fuire sos assaltadores. A Mariu Emanuellu Matra l’ochient.
In custu tempus Paoli ponet in campu unu disinnu de modernizatzione de s’ìsula, dendeˑli una costitutzione (costitutzione corsicana), adotada in su 1755 in su cumbentu de Caccia e modificada prus de una bia. Sìntesi de sas traditziones istitutzionales locales e de sos istatutos diferentes chi Gènova at aplicadu in Còrsica, s’atu costitutzionale afirmat in su preàmbulu sa soverania populare e reconnoschet su deretu de votu a sas pessones de prus de 25 annos, (fintzas a sas fèminas biudas o baghianas), incarrigadas de elèghere, a livellu de sas Cunsultas comunales, sos delegados de sa Dieta, chi tenet su podere legislativu e eleghet issa etotu unu Cussìgiu de Istadu, presèdidu dae su generale in capu, e unu “Sindaco”incarrigadu de bigiare in su funtzionamentu bonu de s’amministratzione e de controllare sos magistrados.
A pàrrere de Pierre Antonetti est una « democratzia de notàbiles »; a pàrrere de Fernand Ettori est una « ditadura de salude pùblica temperada dae s’influèntzia de sos notàbiles »; a pàrrere de Francis Pomponi, est s’òpera « de un’òmine de atzione prus chi no de unu legisladore ». Su votu, in sos fatos, lu dant petzi a sos capos de famìlia in sas comunidades de sas biddas ; su sufràgiu universale in su 1764 lu càmbiant cun su sufràgiu indiretu ; sa soverania populare est contrabilantziada dae sas prerogativas de Paoli, chi podet cunvocare a sas reuniones de sa Dieta pessones no eletas e podet reunire Cunsultas particulares ; s’istitutzione de su generaladu a vida lìmitat su sistema democràticu ; sa Dieta si reunit petzi una o duas bias a s’annu e pro pagu tempus (duas o tres dies); in sa Dieta b’at, paris cun sos eletos, membros de deretu, est a nàrrere eclesiàsticos, ex magistrados, frades e fìgios de sos chi sunt « mortos pro sa pàtria » e « patriotas zelantes e illuminados »; unu deretu de veto suspensivu est reconnotu in su 1764 a su cussìgiu de Istadu subra de sas detzisiones de sa Dieta ; sos “principali” dòminant sa vida pùblica e cuntzentrant su podere (podestà, babbos comunos, cussigeris de Istadu, giùighes, etc.). In prus, sigomente su Cussìgiu de Istadu e Paoli tenent poderes mannos in matèria de giustìtzia, s’ischirriòngiu intre podere esecutivu e podere giuditzàriu lassat logu a una cunfusione manna.
Belle gasi, sa Còrsica paret tando, a sos ogros de sos filòsofos, mescamente Rousseau e Voltaire, su primu Istadu democràticu de s’Europa de sos lumes, e Paoli unu « dèspota illuminadu ». Su filòsofu milanesu Giosepe Gorani, unu de sos partidàrios prus entusiastas de sa libertade in Itàlia, collàborat cun issu a sa càusa de s’indipendèntzia. Pro su chi pertocat s’economia, Paoli introduit in su 1756 sa patata, fundat S’Ìsula Ruja (1758-1765) cun s’idea de fàghere cuncurrèntzia a sos presìdios genovesos de Algajola e Calvi, e faghet bàtere moneda cun s’efìgie de sa natzione corsicana in Murato (1762). In Campoloro faghet abèrrere una « imprenta natzionale » in ue pùblicant sos Ragguagli dell’Isola di Corsica, una casta de giornale ufitziale 
. Creat una marina de gherra e faghet de Corte sa capitale de sa Natzione corsicana in ue b’est su guvernu. Proibit sa vendetta.
Su Rennu de Frantza, chi, pro resones istratègicas, si cheret positzionare in su Mediterràneu, agatat s’oportunidade polìtica de s’apoderare in Còrsica cando sa Repùblica de Gènova, dispatzada dae Còrsica prena de dèpidos, pedit s’agiudu de Luisi XV. Cunforma a su tratadu de Versailles, firmadu su 15 de maju de su 1768, sa Frantza imprestat duos milliones de liras a Gènova, sa cale dat in garantzia sa Còrsica, chi non possedit prus.
Sigomente ischit de su tratadu de Versailles, Paoli reunit una cunsulta su 22 de maju in Corte, in ue decrarat : « Mai su pòpulu at sufridu un’ofesa prus sambenosa […] No ischimus si devimus odiare de prus sos chi nos bendent o sos chi nos còmporant […] Semus cunfusos in s’òdiu nostru ca nos tratant cun su matessi disprètziu »
Detzisas a difèndere s’indipendèntzia, sas fortzas paolistas otenent prus de una vitòria subra de sas tropas frantzesas; sa prus famada est sa de Borgu, su 5 de santugaini de su 1768. Ma, fortes de unos 20 000 sordados, sas tropas de Luisi XV tenent una vitòria detzisiva su 9 de maju de su 1769 in Ponte Novu. Paoli, custrintu a s’esìliu, lassat sa Còrsica. Lu retzint su granduca de Toscana, s’Imperadore, su stathouder de sos Paisos Bassos e, in fines, l’agasàgiat su re de Gran Bretagna su 13 de làmpadas de su 1769. In unu corfu ebbia sa Còrsica perdet s’indipendèntzia e sos tzitadinos suos torrant a sùdditos de Luisi XV.
Sa vitòria militare de sos frantzesos e s’esìliu de Paoli non cherent nàrrere chi sa Còrsica siat cunchistada. B’at insurretziones medas chi però sunt reprimidas. Paoli moet in esìliu cun 500 o 600 de sos partidàrios suos. Imbarcadu pro sa Gran Bretagna, est aclamadu a su passàgiu suo dae sos ammiradores suos de Itàlia et de Gran Bretagna, colende pro s’Àustria e pro sos Paisos Bassos. Sa cumbata sua est devènnida famada in totu s’Europa gràtzias a su rendecontu de viàgiu de su Britànnicu James Boswell, An account of Corsica : the journal of a tour to that island and memoirs of Pascal Paoli (1768).
A pustis de un’esìliu de binti annos, issu dat s’amparu a sa Revolutzione frantzesa. Cramadu in pàtria in su 1790 su viàgiu suo dae Parigi a Còrsica est una martza triunfale; in particulare l’agasàgiat Lafayette. Su 22 de abrile de su 1790 lu retzit s’Assemblea natzionale e, su 26, su sòtziu de sos Giacobinos, presìdidu tando dae Robespierre, chi l’ammitet a s’unanimidade. Luisi XVI lu nòminat tando logutenente generale e cumandante de s’ìsula. Issu isbarcat su 14 de trìulas de su 1790 in Macinaggio, in ue sa populatzione l’acollit in manera triunfale.
Pustis, sos raportos intre Paoli e sa Cunventzione s’infritant, mescamente a pustis de su fallimentu de s’ispeditzione in Sardigna. A issu no l’agradat su regìmene de su Terrore. Cumintzat a controllare semper de prus su diretòriu de Còrsica e bi ponet òmines fideles. In fines sa Cunventzione òrdinat, su 2 de abrile de su 1793 s’arrestu de Paoli, cuntestendeˑnde su podere e suspetende chi siat tratende cun s’Inghilterra, e lu decrarat « traitore de sa Repùblica frantzesa ».
Comente risposta, Paoli iscadenat un’epuratzione de sos oposidores (mescamente sa famìlia Bonaparte) e leat su controllu de una parte manna de s’ìsula. Une Cunsulta generale si reunit in Corte su 10 de làmpadas de su 1794. Custa l’elevat a su rangu de Babbu di a Patria (« Babbu de sa Pàtria »), e sos rapresentantes giurant fidelidade a su re de Gran Bretagna e a sa costitutzione chi su prìntzipe at ofertu, chi prevedit unu Parlamentu e unu vitzerè. S’atzèllerat s’acurtziada a sa Gran Bretagna pro nche dispatzare sos partidàrios de su Terrore in Còrsica e fundare unu regìmene anglu-corsicanu. Paoli s’indiritzat in manera ufitziale a sa Gran Bretagna, chi su guvernu suo, aprofitende de custa ocasione pro aumentare sos possedimentos suos, mandat deretu in su Méditerràneu una flota a su cumandu de s’ammirallu Hood, cun s’òrdine de s’apadronare de sa Còrsica. Sas tropas frantzesas non resessint a parare fronte a s’ocupatzione inglesa. Sa bidda de Calvi faghet resistèntzia e la destruint. Paoli faghet de totu pro fàghere colare s’ìsula a sos britànnicos.
Belle gasi, sos britànnicos no li dant su tìtulu de vitzerè e Paoli, delusu, si ritirat in sa bidda de à Monticello. Ma sos inimigos faghent de totu pro si liberare de una pessone chi tenet galu meda influèntzia, e su vitzerè, sir Gilbert Elliot, nche lu faghet torrare a Gran Bretagna.
Issu, dispràghidu ma resinnadu, torrat a Londra pro un’esìliu definitivu. Si nche morit su 5 de freàrgiu de su 1807, a 81 annos. In su testamentu lassat una suma importante pro fundare un’universidade in Corte e un’ Iscola primària superiore in Morosaglia. Nche l’interrant in sa s’abbadia de Westminster in Londra. Pustis sas chinisas nche la tràmudant a sa bidda de nàschida de Morosaglia, ca lu cheret Tito Franceschini-Pietri, unu nebode suo, secretàriu particulare de Napoleone III. Su tzenotàfiu, però, abbarrat in Westminster.
Ligàmenes: https://fr.wikipedia.org/wiki/Pascal_Paoli
https://it.wikipedia.org/wiki/Pasquale_Paoli
Leave a comment