Sa limba friulana, finas issa cun unu standard comunu

– de Sarvadore Serra –

Sa limba friulana (furlan) est un’idioma romànicu chi faghet parte de  sa famìlia linguìstica retoromànica, chi la faeddant in Friuli (nord-est de Itàlia, in sa regione autònoma de su Friuli-Venezia Giulia).

 Graziadio Ascoli e Giovanni Frau, autore de La lenghe furlane (1972) ant craridu chi si tratat  de un’idioma diferente dae s’italianu, e no unu dialetu, comente afirmaiant filòlogos italianos medas. A su friulanu li narant fintzas, in manera impròpia, ladinu orientale, ca tenet sas matessi raighinas de su ladinu, mancari chi in sos sèculos si siat isvilupadu in manera diferente suta de s’influèntzia de sos idiomas probianos (tedescu, italianu istandard, italianu venezianu, islovenu).

Sa Lege istatale 482/1999 at reconnotu su friulanu, paris cun àteros ùndighi idiomas, comente limba de minoria de tutelare.

S’ente chi tenet sa parte prus de importu in sa promotzione de su friulanu est sa  Agjenzie Regjonâl pe lenghe furlane  (Agentzia Regionale pro sa limba friulana).

Comente fonologia su friulanu si caraterizat  in antis de totu pro sa presèntzia de unu sistema vocàlicu formadu dae sete vocales tònicas curtzas /i, ɛ, e, a, ɔ, o, u/ e sete vocales tònicas longas /iː, ɛː, eː, aː, ɔː, oː, uː/. Su sistema vocàlicu àtonu includet chimbe vocales curtzas /a, e, i, o, u/. S’opositzione intre vocales tònicas curtzas e longas format crobas mìnimas.

Su segundu caràtere originale de su friulanu, chi lu diferèntziat dae su restu de sas limbas romànicas, est sa presèntzia de sas oclusivas palatales /c/ i /ɟ/. Custas oclusivas formant grupos de crobas mìnimas cun sas  oclusivas velares e cun sas africadas palatales. Pro nàrrere: cjoc [‘cok] (imbreagu), çoc [‘tʃok] (deformatzione) e coc [‘kok] (ou).

Comente morfologia, su friulanu no est una limba flessiva, che a  su prus de sas romànicas.

Su friulanu tenet duos gèneres (maschile e feminile). Su maschile petzi agabbat in cunsonante, su feminile in –e. Su feminile si format in su prus  de sos casos agiunghende una  –e a su maschile.

Su friulanu tenet duos nùmeros (singulare e plurale). Pro su chi pertocat sa formatzione  de su plurale, sos sustantivos e sos agetivos si partzint in duas classes. Sa prima format su plurale maschile agiunghende –s, sa segunda lu format cun sa palatalizatzione de sa cunsonante finale. Sa classe prus numerosa est sa prima; in sa segunda bi sunt petzi sos nùmenes maschiles chi agabbant in vocale + l e sos chi agabbant in vocale + st.

Su plurale de su feminile si format semper cunforma a su modellu de sa prima classe, est a nàrrere agiunghende una –s a su singulare (in sa variedade istandard, si su singulare agabbat in -e, si sustituit  sa –e finale cun -i).

Una caraterìstica morfològica originale de su friulanu est s’esistèntzia de sos pronùmenes personales de sugetu tònicos (fortes) e àtonos (dèbiles). Su pronùmene personale de sugetu àtonu faghet parte de su verbu e est proclìticu in sa forma decrarativa e enclìticu in s’ interrogativa.

Su sistema verbale friulanu est bastante cumplessu, ca, in prus de si diferentziare morfologicamente intre sa forma decrarativa e s’ interrogativa gràtzias a sos pronùmenes personales de sugetu àtonos, tenet tempos verbales elementares, cumpostos e “bicumpostos”. Sos cumpostos si formant cun su partitzìpiu passadu de su verbu pretzèdidu dae s’ausiliare jessi (èssere) o vê (àere). Sos bicumpostos si formant cun su partitzìpiu passadu de su verbu pretzèdidu dae su partitzìpiu passadu de su verbu vê (àere) e dae su matessi ausiliàriu vê. Sos tempos bicumpostos espressant s’ocasionalidade o sa preterintentzionalidade de un’atzione. In totale su sistema verbale de su friulanu tenet 47 tempos.

Su lèssicu friulanu est,  pro su prus, de orìgine latina. Su restu est formadu dae paràulas de orìgine prelatina (tzèlticas), germànicas, islavas e, pro su pertocat sos imprèstidos prus reghentes, italianas e inglesas.

A su chi narat su Gruppo di Studio Alpino di Bellinzona, in sos annos setanta b’aiat 520.245 faeddadores; a pàrrere de sa Universidade de Friuli, fiant 700.000; cunforma a un’istùdiu de sa rivista Int Furlane de abrile  de su 1978, fiant unos 900.000.

Segundu  sos datos de s’Euromosàicu   de s’Universitat Oberta de Catalunya, a ùrtimos  de su sèculu XX custa limba la faeddaiant   unas 526,649 pessones (43,3 % de sa populatzione de sa regione autònoma, e totus bilìngues. Su prus  de sos faeddadores, 389,159, sunt in sa provìntzia de Udin (su 75 % de sa populatzione), 103.303 in  Pordenon (su 40,53 %) e 31.187 in Gurize (21,66 %). Cunforma a sos datos de s’Universidade  de Udin  in sa matessi època sos chi faeddaiant in friulanu fiant unos 400.000.

Si contat fintzas  chi b’at  unos  700.000 friulanos in foras  de su paisu, partzidos intre sas tzitades italianas mannas, s’Amèrica meridionale (mescamente s’Argentina e s’Uruguay), in Toronto (unos 30.000) e Germània. In totu su mundu b’at sedes de sos assòtzios Famee Furlane (Famìlia Friulana) o Fogolâr Furlan (Foghile Friulanu).

Sa normativizatzione ortogràfica de su friulanu est bastante reghente (s’ortografia unitària l’at reconnota in manera ufitziale sa presidèntzia de sa Regione Autònoma in su 1996) e est òpera de su linguista catalanu Xavier Lamuela.

Gràtzias  a s’amparu de sa lege e a unos cantos finantziamentos, in sos ùrtimos annos b’at àpidu una crèschida de s’impreu de su friulanu in su campu de sa cultura e de s’informatzione.     La Patrie dal Friûl essit cada mese e Il diari essit cada bìndighi dies.  B’at unas cantas setziones in friulanu in su setimanale Il Friuli, in su setimanale catòlicu La Vita e in su cuotidianu Messaggero Veneto – Giornale del Friuli. B’at unu telegiornale curtzu in  Telefriuli e in Telepordenone. Ràdio Furlane est una ràdiu  privada chi trasmitet petzi in friulanu;  e Ràdio Spazio 103 faghet unos cantos programas in friulanu, e gasi etotu s’antenna locale de sa ràdiu pública Rai. Unas cantas atividades culturales (teatru, grupos musicales,tzìnema) si faghent gasi etotu in limba friulana.

Pro su chi pertocat s’iscola, ocannu ant ammaniadu cursos de formatzione pro insinnantes de sas superiores cun su sistema CLIL pro sas limbas de minoria e s’alfabetizatzione in limba friulana. Faghet totu sa “Lavagne Plurilengal”, chi est una rete de istitutziones culturales e iscolàsticas chi òperant in Friuli e chi si impinnant pro sa promotzione de su plurilinguismu e sa tutela de sa limba friulana cun una visione multiculturale e europea, cun s’amparu de s’ Agèntzia Regionale de sa Limba Friulana.

Ligàmenes: https://fur.wikipedia.org/wiki/Lenghe_furlane

https://ca.wikipedia.org/wiki/Furl%C3%A0

https://salimbasarda.net/ateras-limbas/in-friuli-limba-istandard-pro-siscola-in-sardigna-su-nudda-istandardizadu/

Leave a comment