Quechua: sa limba indìgena partzida pro semper dae su colonialismu

Quechua: sa limba indìgena partzida pro semper dae su colonialismu

– de Sarvadore Serra –

Paisàgiu andinu

Su  quechua est una limba indìgena de Sudamèrica.  Lu faeddant unos  deghe  milliones  de pessones in Colòmbia, Ecuadòr, Perù, Bolìvia, Tzile e Argentina.  In  quechua sa  limba  si narat “Runa Sim”i (chi cheret nàrrere ‘sa limba  de s’òmine’) e, in ispagnolu,  “quechua”  in  Perù e Bolìvia, “quichua” in Ecuadòr e in Colòmbia, e “quichua”  o “quichua santiagueño”  in Argentina.

Est  una limba aglutinante regulare meda,  chi impreat  prefissos, infissos e sufissos medas  pro cambiare  su sentidu  de sa raighina. Oe in die sa variatzione dialetale est bastante manna,  pro more de sa mancàntzia de comunicatzione  intre sas àreas in ue si faeddat custa limba. Si podent  identificare duos grupos dialetales  printzipales: su tzentrale o “waywash”, chi lu faeddant  in sa regione tzentrale  de su Perù, e su perifèricu o “wamp’uy”, chi lu faeddant in  Cusco, Bolìvia, Ecuadòr e Argentina.

 

Istòria

Su quecha fiat sa limba de sos Incas,  chi l’aiant ispainada in sas cunchistas issoro e nd’aiant fatu  limba istandard de comunicatzione in totu sos Andes. Pustis, sos cunchistadores ispagnolos e, mescamente, sa Crèsia catòlica nd’aiant  promòvidu s’impreu comente limba franca pro sa predicatzione in totu s’àrea andina. Cando est cròmpida sa dinastia borbònica, però, nd’at proibidu s’impreu ufitziale. Sos protzessos de indipendèntzia  de sos Istados sudamericanos, ghiados dae s’aristocratzia crèola,  no ant cambiadu sa situatzione e, in generale, a su quecha (comente a sas àteras limbas  indìgenas) l’ant lassadu a bandas dae sas revindicatziones natzionales. In sos ùrtimos annos ant torradu a pònnere in contu custa limba in sas comunidades  indìgenas de Perú, Bolívia e  Ecuadòr.

Sigomente su quecha non teniat iscritura in antis de sa cunchista, nos at arribbadu pagas testimonias de sa literadura de in antis  de su  1530: petzi unos cantos frammentos collidos dae sos primos cronistas. De s’època coloniale cheret annotadu su teatru, mescamente s’òpera “Apu  Ollantay”,  importante a beru  in sa literadura  de su sèculu 17, o s’ “Atawallpaq puchukakuyninpa wankan”  (“Sa tragèdia de s’agabbu  de Atahualpa”),de temàtica indìgena, gasi comente sas versiones de mitos clàssicos comente sa fura de  Prosèrpina.

 

Classificatzione

Su linguista  istòricu Joseph Greenberg narat chi su quecha faghet parte de  una famìlia ipotètica “ameríndia“, ma linguistas medas sunt pagu de acordu cun custa  classificatzione. Greenberg nche l’at posta  in su sutagrupu andinu, chi nde faghent parte fintzas s’ aimara e su mapudungun. Cunventzionalmente, però, su quecha est classificadu comente famìlia in sesi.

Mancari a su sòlitu  si faeddet de su quecha comente de  una unidade, sos espertos lu descrient  comente una famìlia de limbas diferentes. Semper a cando, non sunt de acordu pro comente lu partzire, ca  su quecha est un’esempru de continuum dialetale, unu cumplessu de variedades linguìsticas chi cadauna est intellegìbile cun sas chi si faeddant a curtzu, ma pagu intellegìbile cun  sas chi si faeddant a largu.

 

Ligàmene: http://ca.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%ADtxua

 

Leave a comment

1 Comment

  1. Unos binti annos a como in s’ospidale in ue traballo, fiat bennidu dae su Perù pro s’ispetzializare inoghe, unu dotore, garbosu in su tratu personale, cun sas caraterìsticas somàticas de sos nativos de su logu. Una die amus cointzididu in una guàrdia e l’apo preguntadu si faeddaiat sa limba Quechua. Mai l’aere fatu, m’at miradu tèteru che rocu e cun sos ogros a in foras e m’at rispostu: “Ma ite ti crees, chi deo so ìndiu”. Sas espressiones verbales de sos autocolonizados sunt sas matessi, in un’emisfèriu e in un’àteru.

Send a Comment

S'indiritzu email tuo no at a èssere publicadu. Is campos pedidos sunt signados *