– de Salvatore Serra –
Sa “questione della lingua” (chistione de sa limba) est istada una cuntierra chi at tentu sa fase sua prus treulada a cumintzos de su 500 e at duradu finas a Alessandro Manzoni e prus in gasi. Pertocaiat su problema de cale limba impitare in sa penìsula italiana.
Su dibàtidu cumintzat cun su “De Vulgari Eloquentia” de Dante, in ue issu leat in cunsideru sa teoria, tando atzetada dae totus, de sa monogènesi de sas limbas de su mundu (chi nat chi beniant dae s’idioma de Adamu: s’ebràicu, sa limba de sas Iscrituras Sacras) e identificat sa limba vulgare cun s’isvilupu de sas variedades plebeas locales chi si faeddaiant in antigòriu a pustis de sa Turre de Babele, cando Deus aiat punidu sos òmines faghende a manera chi sas limbas s’esserent diferentziadas. Su latinu, limba de impreu internatzionale, chi tando si impitaiat a su sòlitu in sas iscrituras e in sos discursos ufitziales, Dante lu definit comente “gramatica” pro antonomasia, est a nàrrere limba cunventzionale creada in manera artifitziale e perfeta. Belle gasi su vulgare de Itàlia, partzidu in trèighi dialetos printzipales, aiat merèssidu, gràtzias a s’ Iscola poètica sitziliana, de s’elevare a s’impreu iscritu. Abbarraiat abertu, però, su problema de sa cunformatzione de cuddu vulgare illustre chi, a pàrrere de Dante, diat àere dèpidu bogare profetu dae su cuncursu de totu sos dialetos de Itàlia.
Est interessante a osservare chi Dante, in s’òpera literària sua, no at proadu a “imbentare” unu vulgare panitalianu, ma at impitadu su fiorentinu nadiu, mancari critichende a nivellu teòricu su toscanu: “… si tuscanas examinemus loquelas … non restat in dubio quin aliud sit vulgare quod querimus quam quod actingit populus Tuscanorum”, est a nàrrere, “si esaminamus sos faeddos toscanos… non b’at duda chi àteru siat su vulgare chi semus chirchende a cunfrontu de su dae ue umpret su pòpulu toscanu.”
Si podent mentovare, in mesu de sos elementos non panitalianos de su fiorentinu de cussu tempus:
- su cunditzionale de tipu “canterei” a cunfrontu de “cantaria”
- sa prima pessone de su presente indicativu unificada cun su cungiuntivu: parliamo, viviamo, finiamo (< -eamus, etc..), a cunfrontu de s’analògicu: *parlamo, *vivemo, *finimo (< -amus, e totu gasi).
Belle gasi, in su 400 si fiat pèrdidu s’ammentu de su De Vulgari, chi supraviviat in esemplares pagos a beru. Cando in su 1529 Giangiorgio Trissino l’at torradu a propònnere in una tradutzione sua, in medas ant naradu chi Dante non diat àere mai pòtzidu iscrìere custa òpera, e ant incurpadu a Trissino de mistificatzione. In s’ìnteri sa chistione si fiat torrada a abèrrere e si fiat isvilupada in àteras àndelas, gràtzias a s’afirmatzione de su vulgare toscanu. Pro su sèberu de sa limba de impreare in sa penìsula italiana si fiant cumintzende a formare tres currentes, chi cadauna proponiat unu vulgare diferente:
- sa currente “cortesana” susteniat chi si depiat impitare sa limba faeddada in sas cortes
- sa corrente “fiorentina” susteniat chi si depiat impitare su vulgare fiorentinu de Dante, Petrarca e Boccaccio
- sa currente “arcaizante” susteniat chi si depiant leare sas paràulas prus elegantes dae sos vulgares diferentes.
In su tempus de s’Umanèsimu sa chistione de sa limba s’est fata prus treulada, finas pro more de sa nàschida de s’imprenta, chi faghiat netzessària, est craru, una norma coerente e omogènea a nivellu natzionale. In cussu tempus Venezia fiat sa capitale europea de s’editoria, in cuntierra con Firenze. Est istadu pròpiu in custas duas tzitdades chi sunt nàschidas sas duas iscolas de pensamentu prus mannas, sa vèneta e sa toscana: sa prima afirmaiat su predomìniu suo a nivellu europeu in s’editoria e duncas in sa comunicatzione, sa segunda revindicaiat sa tzitadinàntzia de sos literados mannos trasformadores de sa limba (Dante, Petrarca, Boccaccio). Semper a su modellu fiorentinu, ma a cussu cuntemporàneu, si ispiraiat sa positzione espressada dae Niccolò Machiavelli in su “Discorso o dialogo intorno alla nostra lingua”.
Unu puntu de furriada lu rapresentat sa publicatzione de sas “Prose della volgar lingua” de Pietro Bembo, chi, mancari venetzianu de nàschida, proponet comente limba su toscanu de su 300, limba literària pro etzellèntzia, puntu de comunicatzione intre sos autores de su tempus coladu e sa posteridade. In su de tres libros de su tratadu suo iscriet pròpiu una gramàtica de su toscanu literàriu, fundada in manera essentziale in s’impreu de sos autores mannos de su 300: Dante, ma mescamente Boccaccio e Petrarca, chi Bembo nde possediat, in mesu de s’àteru, s’autògrafu de su “Canzoniere”.
Sa chistione at tentu un’essida cun s’afirmatzione de su modellu bembianu, e duncas cun sa cunsacratzione de sa limba literària toscana. A Dante nche l’ant bogadu dae su cànone de sos autores chi faghiant testu in contu de limba ca su lèssicu suo fiat prus ricu e prus pagu aplicàbile; issu, in prus, impitaiat vocàbulos como de gradu artu, como de gradu bassu (s’ischit chi in sa Divina Commedia b’est, pro nàrrere, sa paràula “cul”).
Su dibàtidu subra de sa chistione de sa limba non b’est in su 500 ebbia, ma sighit finas a su 900, cun mamentos de briosidade particulare in su 700 illuminista e in s’800, mescamente a cumintzos de su sèculu, e a pustis de s’unificatzione polìtica italiana, cando Manzoni pùblicat sa relatzione chi l’aiat pedidu su ministru de s’Istrutzione Broglio, in ue cussìgiat mètodos e ainas pro unificare sa limba in su Rennu nàschidu dae pagu (Alessandro Manzoni. Dell’unità della lingua e dei mezzi di diffonderla – Edizione critica del ms. Varia 30 della Biblioteca Reale di Torino a cura di C. Marazzini e L. Maconi, con due note di G. Giacobello Bernard e F. Malaguzzi (Imago – Società Dante Alighieri).).
Custu interventu de Manzoni at torradu a allùere su dibàtidu, chi at sighidu cun su linguista G.I. Ascoli, e cun su filòsofu B. Croce.
Su restu est istòria de oe. S’italianu paret chi apat pèrdidu s’impèllida propulsiva sua. Non si rennovat boghende a campu neologismos, non faghet su traballu terminòlogicu chi faghent àteras limbas pro inditare cosas noas, e collit anglitzismos in manera acrìtica, a manu prena e belle sena filtru. Non s’ispàinat in foras de Itàlia. Sufrit un’atacu multitzèntricu, a un’ala dae sas limbas de impreu internatzionale – in primis s’inglesu -, a s’àtera, dae sas limbas de minoria comente, pro nàrrere, su sardu, e dae sos dialetos italianos minorizados, comente, pro nàrrere, su vènetu. Sena contare sos idiomas faeddados dae sos immigrados. Ùnicu collante, sa màchina istatale chi l’imponet comente limba de sa burocratzia e de sos mèdios de comunicatzione de massa.
Leave a comment