. de Salvatore Serra –
Totu sos chi ant dadu “filologia romanza” in s’universidade ant istudiadu su dalmàticu, una limba neolatina chi si faeddaiat in Dalmatzia, regione de sa Croatia, e in Kotor, Montenegro. Su nùmene si referit a una tribù de su grupu linguìsticu illìricu, sos dàlmatas. Su dialetu ragusanu de custu idioma fiat sa limba ufitziale de sa Repùblica de Ragusa pro su prus de s’istòria medievale sua, finas a cando, a pagu a pagu, àteras limbas sunt intradas in parte sua.
Sos chi faeddaiat su dalmàticu istaiant in sas tzitades marinas de Rijeka (Fiume) Zadar (Jadera), Trogir (Tragur, Traù), Spalato (Split; Spalato), Ragusa (Dubrovnik; Raugia, Ragusa), e Kotor (Cattaro), e in sas ìsulas de Krk (Vikla, Veglia), Cres (Crepsa), e Rab (Arba).
ISTÒRIA
Su dalmàticu si fiat evòlvidu dae su latinu vulgare de sos romanos illìricos. Lu faeddaiant in sa costa dalmàtica e in unas cantas ìsulas. Belle cada tzitade aiat isvilupadu su dialetu suo, ma sos prus importantes fiant su Vegliotu de s’ìsula de Curicta e su Ragusanu de Ragusa (Dubrovnik).
Sos documentos prus antigos iscritos in dalmàticu sunt inventàrios de su sèculu XIII in Ragusa (Dubrovnik). B’at finas duas lìteras de su 1325 e de su 1397. Sas fontes disponìbiles includent pagu prus o mancu 260 paràulas ragusanas. In mesu de sas paràulas chi si sunt sarvadas, mentovadas dae Filippo Diversi, retore de sa Repùblica de Ragusa in sos annos 30 de su 1.400. b’at pen ‘pane’, teta ‘babbu’, chesa ‘domo’, e fachir ‘ fàghere ‘. Sa prima referèntzia a sa limba dàlmata nche torrat a su sèculu XX e si pensat chi in cussu tempus la faeddaiant unas 50.000 pessones. A pustis chi s’est estintu in Ragusa, su dalmàticu no est istadu prus sa limba de perunu tzentru urbanu, e no at prus isvilupadu una traditzione iscrita.
Su dalmàticu at tentu interferèntzias linguìsticas dae bandas de su vènetu e de su serbu-croatu e, nointames s’influèntzia islava, at mantesu raighinas latinas fortes. Una lìtera de su sèculu XIV dae Zadar mustrat un’influèntzia manna de su vènetu, s’idioma chi a pustis de annos de guvernu venetzianu est intradu in parte de su bonu de sos dialetos dalmàticos. Àteros dialetos sunt iscumpartos cando sunt lòmpidas populatziones chi faeddaiant in islavu.
In su 1897 s’istudiosu Matteo Bartoli aiat visitadu in Ìstria su burbur (‘barveri’ in dalmàticu) Tuone Udaina s’ùrtima pessone chi ischiat a faeddare in dalmàticu, pro istudiare sa limba. Bartoli aiat iscritu pagu prus o mancu 2.800 paràulas, e finas ammentos de sa vida de s’òmine, e los aiat publicados in unu libru in ue b’aiat informatziones medas subra de su vocabulàriu, sa fonologia e sa grammàtica de sa limba. L’aiat iscritu in italianu e aiat publicadu una tradutzione in tedescu (Das Dalmatische) in su 1906. Sos manuscritos in italianu paret chi si siant pèrdidos, e su testu tedescu l’ant torradu a bortare in italianu petzi in su 2001. Udaina faeddaiat unu vegliotu influentzadu meda dae su vènetu, chi, a sas beras, fiat sa limba sua de nàschida: su “vegliotu” suo fiat un’ ammentu de sa limba chi unu tempus faeddaiat cun sa giaja, e chi intendiat dae su babbu e dae sa mama.
Bartoli at fatu giustu in tempus: un’annu a pustis, su 10 de làmpadas de su 1898, Tuone Udaina est mortu in manera atzidentale a 74 annos in un’esplosione in ue fiant faghende traballos istradales.
Ligàmene: https://en.wikipedia.org/wiki/Dalmatian_language
Leave a comment