Su piemontesu est istadu su primu faeddu de sos disterrados chi, in sa rata de tempus dae su 1850 a su 1950, ant lassadu su Piemonte pro lòmpere a paisos comente Frantza, Brazile, Istados Unidos, Argentina e Uruguay.
Istòria
Sos primos documentos iscritos de su piemontesu nche torrant a su sèculu 12; si tratat de sos sermones subalpini; su faeddu, tando, s’assimigiaiat a s’ otzitanu. Su piemomtesu literàriu s’est isvilupadu in sos sèculos 17 e 18, ma no est lòmpidu a tènnere s’importu de su frantzesu e de s’italianu, sos àteros idiomas praticados in Piemonte. Bele gasi, sa literadura in piemontesu est semper istada presente: includet poesias, òperas de teatru, romanzos, òperas sientìficas.
Status atuale
In su 2004 su cussìgiu regionale de Piemonte at reconnotu su piemontesu comente faeddu regionale. In teoria lu diant dèpere imparare in iscola, ma in pràtica sunt aplichende pagu custu printzìpiu.
In sos ùrtimos deghe annos ant publicadu materiales didàticos pro sos iscolanos e revistas de argumentu generale. Ant fintzas organizadu cursos in foras de su sistema educativu. Bele gasi, sa cunditzione atuale de su piemontesu no est bona meda; difatis, comente resurtat dae un chirca reghente, in sos ùrtimos 150 annos su nùmeru de sas pessones chi l’ischint iscrìere s’est reduidu a su 2% de sos faeddadores dae sa nàschida; in su matessi tempus, resurtat chi su piemontesu lu faeddat galu prus de su mesu de sa populatzione, in pare cun s’italianu. B’at fontes de giuu chi cunfirmant custu datu, ponende sa tzifra intre sos 2 milliones (Assimil, IRES Piemonte) e sos 3 milliones de faeddadores (Ethnologue ) in mesu de una populatzione de 4,2 milliones de pessones. Sos isfortzos pro nde fàghere una de sas limbas ufitziales de sas Olimpìadaes de ierru de Torinu in su 2006 no ant otentu resurtados.
Caràteres
Custos sunt unos cantos caràteres de su faeddu piemontesu:
Sa presèntzia de pronùmenes verbales clìticos pro sos sugetos, chi dant a unu cumplessu verbale piemontesu custa forma: (sugetu) + pronùmene verbale + verbu, comente in (mi) i von ‘deo ando’. Sos pronùmenes verbales mancant petzi in sa forma imperativa.
Sa forma vinculada de sos pronùmenes verbales, chi podent èssere ligados a partìculas dativas e locativas (a-i é b’est, i-j diso ‘ lu naro a issu ‘).
Sa forma interrogativa, chi agiunghet una partìcula interrogativa enclìtica in s’agabbu de sa forma verbale (veus-to…? ‘cheres a…?’)
Sa mancàntzia de numerales ordinales prus artos de ‘su de ses’, e duncas ‘su de sete’ est col che a fà set ‘ su chi faghet sete’.
S’esistèntzia de tres interietziones afirmativas (est a nàrrere, tres maneras de nàrrere chi “eja”): si, sè (dae su latinu sic est, comente in italianu); é (dae su latinu est, comente in portughesu); òj (dae su latinu hoc est, comente in otzitanu, o forsis hoc illud, comente in francu-proventzale, frantzesu e catalanu e otzitanu
Sa mancàntzia de sa fricativa postalveolare sena boghe /ʃ/ (comente sh in s’inglesu sheep), pro ca si impitat su sonu S (comente in s’inglesu sun) .
S’esistèntzia de una cumbinatzione S-C chi si pronùntziat [stʃ].
S’esistèntzia de una nasale velare [ŋ] (comente sa ng in s’inglesu going), chi a su sòlitu benit in antis de una vocale, comente in lun-a ‘luna’.
S’esistèntzia de sa de tres vocales piemontesas, sa ë, chi est curtza meda (s’assimìgiat a sa vocale de sa paràula inglesa sir).
Sa mancàntzia de su contrastu fonològicu chi b’est in italianu intre sas cunsonantes curtzas (sìngulas) e longas (dòpias), pro nàrrere, italianu fata ‘giana’ e fatta ‘fata’.
S’esistèntzia de sa ë prostètica cando b’at grupos cunsonànticos chi su sistema fonològicu no los permitet. Tando sete isteddos’ si pronùntziat set ëstèile (cfr. stèile ‘isteddos’).
Su piemontesu tenet variedades chi podent cambiare meda dae sa koiné de base. Sas variatziones interessant non solu diferèntzias dae sa gramàtica literària, ma fintzas una variedade manna de intradas lessicales, ca unas cantas regiones mantenent paràulas de orìgine franca o longobarda, e fintzas diferèntzias in sa terminologia originària romànica. B’at fintzas paràulas leadas dae àteras limbas; sos imprèstidos prus reghentes benint dae Frantza e dae s’italianu.
– Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). “Piemontese”. Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
– Piemontèis d’amblé – Avviamento Modulare alla conoscenza della Lingua piemontese; R. Capello, C. Comòli, M.M. Sánchez Martínez, R.J.M. Nové; Regione Piemonte/Gioventura Piemontèisa; Turin, 2001]
– Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International ISO 639-3, pms (Piemontese) Retrieved 13 June 2012
