-de Giagu Ledda-
Sa Die 25 de su mese de trìulas coladu, sa Nuova Sardegna at publicadu un’artìculu, a propòsitu de sa limba sarda in internet e prus in generale de s’istandard de sa limba, tituladu sena peruna birgòngia: “Il sardo sui social: la lingua inventata che nessuno parla”. Torro a propònnere un’artìculu meu de unos bator annos a como, deo penso chi semper atuale, a propòsitu de un’àtera limba “imbentada”.
“E apo pensadu chi sos Ebreos deviant tènnere una pàtria issoro, ma no immaginaia unu cantu de terra ebbia, bisaia chi totu sos Ebreos poderent una die bìvere sa matessi limba. Est istadu in cue, in unu cafè de Boulevard de Montmartre, in sos ùrtimos annos de su ‘800 chi apo tentu un’arresonu in limba ebrea cun Getzel Zelikovitz e Mordecai Adelman. S’arresonu no est istadu longu meda ca connoschìamus pagos vocàbulos in sa limba nostra. Ma custa est istada s’ocasione chi m’at fatu cumprèndere chi sa limba ebrea podiat torrare a vida”
Custas sunt sas paràulas de Eliezer Ben Yehuda, su creadore de s’ebreu modernu.
Paris cun su grandu movimentu de recùperu de s’identidade natzionale, in su sèc. XIX, naschet su problema de cale deviat èssere sa limba comuna de sos ebreos chi diant andare a sa terra istòrica issoro dae totu sos cugiones de su mundu. Su matessi Theodor Herzl, ispiradore de su sionismu polìticu, fiat contràriu a s’impreu de s’ebreu, “Comente amus a fàghere pro comporare unu billete de trenu in ebreu si non tenimus nen sa paràula billete e nen sa paràula trenu – si preguntaiat Herzl – mègius diat èssere a sighire s’esempru de s’Isvìtzera, afirmaiat, tres limbas. Su dotore polacu L. Zamenhof proponet in unu primu momentu comente limba comuna de sos ebreos s’yiddish, cun grammàtica modernizada e càmbiu de alfabetu, dae s’ebreu a su latinu. A pustis però at ideadu una limba, s’esperantu chi a pàrrere suo deviat servire a sos ebreos.
Eliezer Ben Yehuda, in càmbiu, cheret dare vida noa a s’ebreu bìblicu, cheret chi siat sa limba de totu sos ebreos, e sa manera de nde restaurare s’impreu fiat sa de la fàghere servire comente limba fitiana e veiculare in su sistema educativu galu a su comintzu. Comente nàrrere billete, trenu, bitzicleta o eletritzidade si custas paràulas no esistiant duamìgia annos in antis e mancu como las tenimus?
Pro creare sa cantidade immensa de neologismos, mìgias e mìgias, Eliezer Ben Yehuda istùdiat in profundidade sa Bìblia e nd’impreat a s’ispissu meda paràulas. Cando at tentu sa netzessidade de unu tèrmine chi indicaret s’eletritzidade, est andadu a lu leare dae sa Bìblia: “unu metallu lughente” (jashmal, in ebreu) bidet su profeta Ezechiele. E “jashmal” est oe s’eletritzidade in ebreu. “Mi nde benit galu su risu cando penso chi s’ebreu bìblicu tenet tres colores ebbia: su biancu, su ruju e su nieddu. Sas pitzinnas bellas teniant, pro fortza, sa carnagione bianca che su nie, sos càvanos rujos e sos pilos nieddos che su pighe.”, iscriet Eliezer in su diàriu suo.
Si no nos agiudat un’amigu, naraiat Ben Yehuda, chie àteru nos podet agiudare? E s’agiudu lessicale isse andat a si lu chircare dae s’arameu, dae s’àrabu, dae àteras limbas chi aiant tentu cuntatu cun s’ebreu, sa latina, sa greca e dae àteras modernas. Su pulpu, o prupu, no aparit in sa Bìblia, ma tocaiat a li dare unu nùmene, ca sa gente chilu comporaiat in sos mercados deviat ischire in ebreu su nùmene; dae s’arameu “tamane“, oto e “nun” pische, at coniadu su tèrmine “temanú“, pische cun oto bratzos, est a nàrrere pulpu. Custu molluscu duncas tenet nùmene in ebreu.
O at imitadu fòrmulas adotadas dae àteras limbas. In su sèculu XVI sas limbas europeas ant dadu nùmene a frùturas e fundos disconnotos, comente sa patata o su triguìndia. In frantzesu a sa patata si li narat “pomme de terre” (fintzas in sardu esistit pumu de terra, in disusu). In sa Bìblia esistint sas paràulas mela e terra; su nùmene dadu in ebreu a sa patata est “tapúaj adamá”, mela de terra. Pro dare nùmene a s’aràntzu, ispirende·si a s’italianu “pomodoro”, mela de oro, su nùmene dadu a s’arantzu in ebreu est istadu “tapúaj zahav”, mela de oro.
Pro creare àteros neologismos s’est finas ispiradu a s’imitatzione de sonos: dae sa paràula frantzesa “pupée”, pùpia, in ebreu est nàschida “bubá“. Custu li est costadu però a aguantare brullas e befes, e fintzas agressiones, de meda ebreos de Gerusalemme.
S’ampliamentu lessicogràficu a sa sola no est bastadu però a torrare vida a una limba. Est tocadu a nde modernizare sa grammàtica, sa sintassi, a nde revisare s’ortografia. E est su chi at fatu Ben Yehuda e sos chi l’ant sighidu. S’ebreu modernu impreat sa pronùntzia sefardita, ma pro lèghere sa Torah, cada unu impreat sa pronùntzia sua.
A sos immigrantes chi arrivant a Israele li faghent adotare s’ebreu istandard, basadu in s’ebreu sefardita adatadu a sa fonologia askenazi.
Ma custa est una limba de plàstica, una limba imbentada diat nàrrere carchi ermellinu acadèmicu, acumpangiadu dae s’iscarcàlliu mudu de unu sutapostu e dae sos aplàusos e rìsidas de sos tzeracos. Su professò, ello e pro ite non li narat a Amos Oz o a David Grossman chi iscrient in una limba de plàstica, imbentada, o pro ite non protestat, in berritedda acadèmica, cun sa cummissione de su Nobel de literadura pro àere cuntzèdidu in su 1966 a Yosef Agnón su prèmiu a s’òpera sua iscrita in una limba de plàstica, imbentada; e de sos 6.000 tìtulos chi si èditant onni annu in cussa matessi limba de plàstica, imbentada, ite nos nde narat?
Leave a comment
Cun custi titulu, Cicitu Masala, faghent bintidusu annus a crasi, empetzada in s’Unione Sarda, una pretziosa collaboratzione in limba sarda. Avvisaiada su responsabile de pagina culturale de intzaras (a.t. fit marcadu in su giornale) ca sos benpensantes italianos (italiotas li naraiat Cicitu) s’hantessi furriaus contras s’initziativa, ca issos, no agradessint s’usu da sa limba sarda in su giornale. Sos matessi benpensantes de sa classe culturali sarda elitaria, chi Cicitu Masala dispretzaiada, giuntos a sa classe politica (Cicitu lis habia fentomaiados “canis de isterzu).
In su primu de cincu de is articulos, chi formanta unu solu condaghe, Cicitu Masala faeddada de is tempus de sa pitzinnìa sua in Nughedu San Nicolò.
“Su maistru”- arregordada su grandu escritori logudoresu – ” candu faiddamos in Sardu, nos atzottada po ses bortas sas manos: tres in sa dereta e tres in sa manca. Como “- continuaiada su poeta sardu de Nughedu – “deo cherzo atzoccare sas manos a sos italianos chi no faeddanta su Sardu”.
Grandu omine, Cicitu. Faltas a sa Sardigna, faltas a sos Sardos, faltas a mei. Nois annos sunt passados de sa morte sua e s’avertet cada die s’assentzia de unu poeta de una simile mannesa. Ma bi sunt is iscritos suos a sinnare sa memoria. No iscaresciaus, o Sardos, sa letzione de Cicitu Masala.
Deo no isco, como, ita Issu pentzaiada de sa Lingua Comune Sarda. Ma isco ita pentzada de sos omines chi faèddanta in Italianu ma pàppanta in Sadru. E isco ita pentzaiada de sa classi politica e culturale, de sos intellettuales benpensantes de Sardinna. Deo iscrio in Sardu cumente mi benet, sentz’e regulas e sentz’e plastica, ma arregordeussì ca Cicitu Masala nos hadi imparau ca su Sardu no est ni su campidanesu, ni su logudoresu, chi sunt dialettos contenidos in sa limba Sarda.
E sa limba Sarda est in s’anima de sos Sardos.