– de Sarvadore Serra –
Is launeddas si podent definire a beru un’istrumentu musicale natzionale sardu. Bi sunt dae antigòriu. Produint polifonia e si sonant sulende, cun sa tècnica de s’alenu a inghìriu. Tenent una limbedda e prus de una canna.
Is launeddas sunt formadas dae tres cannas chi podent tènnere mannària e grussària diferente, e agabbant cun sa cabitzina in ue b’est sa limbedda.
- Su bassu o tumbu est sa canna prus longa e tenet una nota ebbia: sa de sa tònica, in ue est intonadu totu s’istrumentu (nota de “pedale” o “bordone”). Non tenet istampos.
- Sa segunda canna, sa mancosa manna, tenet s’impreu de produire is notas de s’acumpangiamentu e si prendet a su bassu cun s’ispau, formende sa croba.
- Sa de tres, sa mancosedda, est lìbera, e tenet s’impreu de produire is notas de sa melodia
In sa mancosa e in sa mancosedda lis faghent, a distàntzias istabilidas, bator istampos retangulares pro datilare is notas musicales. Un’àteru istampu (arrefinu) lu faghent in s’agabbu de is cannas (in s’ala contrària de sa limbedda).
Is limbeddas, fatas semper de canna, sunt segadas in una segada ebbia fintzas a su nodu.
S’acordadura la faghent ingraviende o illebiende is limbeddas cun s’agiudu de sa chera de is abes.
Pro fàghere is launeddas non si impitat sa canna de paule phragmites australis, ma sa canna de riu arundodonax, o canna comuna, e sa arundo pliniana turra,chi li narant canna masca o canna de Seddori, una casta particulare de canna chi creschet mescamente in su de Samatzai, Seddori e Barumini.
Sa canna comuna l’impreant pro fàghere su tumbu e is limbeddas,cando chi sa canna de Seddori l’impitant pro fàghere sa mancosa e sa mancosedda. A diferèntzia de sa canna comuna, infatis, presentat una distàntzia internodale meda prus manna, chi podet cròmpere a unas cantas deghinas de tzentìmetros, e una grussària de annotu, chi la faghet prus forte e li dat unu timbru particulare.
Un’istrumentu chi s’assimigiaiat a custu fiat su de Pan, su deus pastore de su mundu gregu. Istrumentos de custa casta, chi si sonant cun tècnicas sìmilares, bi nd’at in Àfrica Setentrionale ed in Oriente Mèdiu. S’impreu de is launeddas est atestadu dae sa preistòria, comente si cumprendet dae su bronzeddu itifàllicu (nuràgicu) famadu, agatadu in Ìtiri, chi si pessat chi rapresentet unu sonadore de launeddas.
Sas ocasiones pro las sonare, làicas o religiosas, cuntemplaiant s’esecutzione de cantos originales; si podet pessare chi las apant impitadas in rituales màgicu-rituales, comente in sos ritos de s’àrgia, chi sunt che a sas tarantolate de s’Itàlia Meridionale o àteros ritos chi s’assimìgiant a pare e, pro traspositzione sincrètica, faghent pessare a s’impreu religiosu atuale.
Su ballu sardu, chi bantat una supravivèntzia e una richesa prus manna de Nodas o Pichiadas (frases musicales), mancari mustret un’ispetzifitzidade sua, cheret torradu a sos ballos orgiàsticu-cultuales a fùrriu de sos ofitziantes o a su fogu de sos ritos primitivos; custu lu mustrat su fatu chi, in època istòrica, s’ocasione de ballu fiat ligada in manera astrinta a su tziclu de s’annada agraria .
Fintzas a cumintzos de sos annos sessanta, su sonadore (o prus de unu ) si poniat in mesu de unu chircu de balladores (su Ballu Tundu), chi, a manu tenta, furriaiant a bellu a bellu a inghìriu suo, andende a dae in antis e a dae segus sighende su rìtmu de sa mùsica, cunforma a un’ischema ossessivu e ipnòticu chi previdiat castas diferentes de passu e moimentos codificados, sincronizados cun sos mamentos diferentes de sa sonada chi, a su sòlitu, duraiat 20-30 minutos, ma chi podiat sighire fintzas pro prus de un’ora. Àteros impreos atestados de s’istrumentu sunt s’acumpangiamentu de su càntigu (Muttettus, Goggius, Canzonis a curba…), s’acumpangiamentu de Is obreris, s’acumpangiamentu in is isfiladas de is festas, de is cojuios e de totu cuddas atividades chi previdiant sa partetzipatzione populare a sa vida sotziale.
S’ispainamentu e sa cuintzidèntzia de s’ iscala modale de s’istrumentu cun totu sa mùsica sarda faghet pessare chi esseret difusu, in su tempus coladu, in totu sa Sardigna. In època istòrica est presente mescamente in su Sàrrabus, in Cabras, in Ogiastra, in sa Trexenta e in Ovodda, in ue b’at petzi unu sonadore, s’ùrtimu sonadore de Barbàgia.
Ligàmenes: http://it.wikipedia.org/wiki/Launeddas
http://www.blogfoolk.com/2014/10/peppe-cuga-sar-bidulas-di-ovodda-e-il.html
Leave a comment