G. Asproni, democràticu sardu risorgimentale inimigu de Cavour

G. Asproni, democràticu sardu risorgimentale inimigu de Cavour

de Sarvadore Serra

Giorgi Asproni est nàschidu in Bitzi su 5 de làmpadas de su 1809, dae Giorgi  e Rosalia De Murtas.  Fiat de famìlia pòvera e deretu at pèrdidu su babbu.  Unu tziu preìderu l’at fatu istudiare, in antis in Tàtari e pustis in Casteddu.  S’est laureadu in  lege a 24 annos. Su tziu l’aiat fatu istudiare a cunditzione chi aeret leadu sa carriera eclesiàstica, e gasi est istadu. In su  1843 l’ant fatu canònicu  penitentzieri  de su capìtulu de Nùgoro. At insinnadu  teologia morale in seminàriu fintzas a su 1847,  cando, pro curpa de una cuntierra  teològica cun  s’amministradore  apostòlicu de sa diòtzesi, Varesini,e fintzas ca no agradaiant sas ideas democràticas suas, si nch’est tramudadu   a Gènova.

Varesini in su 1847 aiat chertu introduire  in su  seminàriu  sa  “Theologia moralis universa ad mentem S. Alphons” (Novara 1841 ùrtima  editz., Milanu 1901) de su teòlogu piemontesu P. Scavini, amigu de Rosmini. Asproni,  de acordu cun sas crìticas chi aiat fatu  Gioberti, aiat naradu chi sos printzìpios de custu libru fiant contràrios  a sa morale ca difundiant  màssimas pervertidoras;  duncas at sighidu a fàghere letzione in manera indipendente  dae sa  detzisione de Varesini, su cale, però,  at proibidu a sos seminaristas de  Nùgoro de sighire sas letziones de Asproni.

Pro su chi pertocat sos orientamentos democràticos e republicanos suos,  non si diant cumprèndere bene si no si diat tènnere contu  de  sa situatzione chi si fiat creada  in Sardigna, in ue b’aiat arrènegu  pro  s’abolitzione de sos resìduos feudales galu presentes in sa legislatzione sarda, chi  su re Carlo Alberto la fiat ponende in atu cun  s’estensione de sa legislatzione e de sos  ordinamentos amministrativos piemontesos.

Asproni fiat antipiemontesu e regionalista, ma in favore de s’unidade; republicanu, ma non semper de acordu cun sos mazzinianos; anticlericale, ma sena bènnere mancu a sa fide catòlica sua; ativu meda in su movimentu  operaju, ma riformista e contràriu  a cada idea de classe.

In Gènova sos cuntatos cun sos esponentes de sas currentes democràticas (dae L. Avezzana a L. Celesia a L. Pareto) l’ant cunfirmdu in s’idea chi a su  problema italianu  si podiat dare un’essida petzi cun un’ordinamentu nou in ue sa Sardigna, a costàgiu  de sos àteros Istados italianos, depiat mantènnere sa fisionomia sua. In  Gènova Asproni  at collaboradu cun su  “Pensiero Italiano”, republicanu e antipiemontesu; at fatu parte  de su “Circolo italiano” e fiat de acordu cun sa lìnia polìtica de sos dirigentes suos, chi acusaiant su guvernu  de pònnere a un’ala sos interessos de sa Ligùria e de sa  Sardigna, chi fiant belle terras de cunchista, pro fàghere sas partes a su Piemonte ebbia. Pròpiu in sas pàginas de su  “Pensiero Italiano” Asproni  s’auguraiat  chi b’aeret prus collaboratzione  intre sa Sardigna e sa  Ligùria, e su  “Circolo italiano”, su 2 de ghennàrgiu de 1849, at fatu una renione cun custa finalidade.

In su 1848 in Nùgoro, in ue aiat fundadu unu sòtziu populare  de orientamentu democràticu e republicanu, Asproni s’est presentadu in sas eletziones  de sa prima legisladura. L’ant votadu, ma s’eletzione l’ant annullada  pro incumpatibilidade  cun sa càrriga sua de canònicu benefitziàriu .

S’annullamentu at pesadu unu muntone de cuntierras. E non fiant sos preìderos ebbia a èssere contra a Asproni. Cando, a pustis de sa derrota de Novara, su partidu de Mazzini at sugugiadu sa rebellia de Gènova, a Asproni l’ant incurpadu de b’àere leadu parte con G. Siotto Pintor e D. Fois. E cando  issos ant replicadu in manerà enèrgica, Alberto Ferrero Della Marmora, cummissàriu istraordinàriu  de s’ìsula de Sardigna, est intervènnidu (“Riscontri del R. Commissario per l’isola di Sardegna in risposta alle interpellanze e accuse del sig. deputato Asproni”, Casteddu 1849), narende a sos eletores  de  non votare òmines  acusados de republicanèsimu si non de comunismu.

In su 1849 Asproni at renuntziadu a su canonicadu. Custu sinnaiat fintzas s’agabbu de una crisi ispirituale: mancari no  aeret bajuladu mai chi l’aerent naradu chi teniat  ideas eterodossas, issu no aguantaiat sa  disciplina geràrchica. Duncas in cussu matessi annu s’est presentadu  in sas eletziones de sa de tres legisladuras, e l’ant elèghidu in su collègiu de  Lanusè. Est istadu diputadu dae sa de bator a sa de dòighi legisladuras. In parlamentu s’est postu semper cun sa Manca, traballende in pare cun Brofferio, Rattazzi, Sineo. Cun A. Turcotti e G. Robecchi at formadu sa trìade de sos preìderos anticlericales.  At fatu parte de cummissiones e, in prus de tratare argumentos de polìtica generale, est intervènnidu fintzas subra de aspetos tècnicos de polìtica econòmica (ferruvias, caminos, massaria e pastoriu).

Fiat inimigu de Cavour, e fiat contràriu mescamente  a sa  polìtica liberìstica sua, ca andaiat contra a sos interessos de sa Sardigna. In su  1851 at leadu parte  in sa cuntierra  subra de s’abolitzione de sas dègumas in s’ìsula nostra, chi at incausadu protestas mannas dae bandas de sos clericales. Est istadu presidente de sa cummissione de inchiesta subra de s’operadu de sos pìscamos  de Torinu e Acqui (acusados  de no istare in sas sedes episcopales).  In su  1852 est istadu de sos chi cheriant  su matrimòniu tzivile in Piemonte.

At traballadu meda comente giornalista publitzista pro sa  càusa democràtica, collaborende pro totu sa vida cun sos giornales de sa Manca.

Fiat contràriu a s’acordu cun sa Frantza, ca creiat in una risolutzione rivolutzionària e non diplomàtica de su problema italianu.  In su  1859 at collidu dinare e armas pro sos voluntàrios, tenende cuntantos cun sos patriotas italianos  de Venezia, Mòdena, Firenze, Parma, Bologna, pro istransire chi  esserent torrados sos prìntzipes detronizados. Torradu a Torinu, cun Rattazzi, Brofferio e àteros de sa Manca at fatu nàschere sa  “Società dei Liberi Comizi”, chi teniat comente òrganu “Lo Stendardo Italiano”, chi nd’est istadu unu de sos fundadores.

At agiuadu s’ispeditzione de Garibaldi, ca timiat sas trassas de Cavour e de sos Savojas. Duncas at movidu dae Genova e a primos de austu de su  1860 est lòmpidu a Palermo in ue bi fiat Garibaldi.  In cue est intradu in cuntatu cun Crispi e esponentes democràticos meridionales comente Friscia e Nicotera. Pustis a postu fatu a  Garibaldi a Nàpoli.

Sa situatzione polìtica meridionale at atiradu s’atentzione de Asproni. Intre su 1863 e su 1867 est istadu collaboradore  de “Il Dovere”.  In su 1864 Nicotera l’at cramadu a ghiare  “ Il Popolo d’Italia”, giornale de s’  “Associazione Unitaria Nazionale”.  Pustis, sas currispondèntzias briosas sua  in  “Il Pungolo”  de Nàpoli  ant tentu una resonàntzia manna.

In s’ìnteri, a pustis chi su diputadu G. Sanna Sanna, in ghennàrgiu de su 1862,  at fatu un’interpellàntzia subra de sas cunditziones de sa Sardigna,  e bidende sa debilesa de sas rèplicas suas a sa risposta de Lanza,  Asproni, chi in  cussos annos non fiat diputadu,  at interessadu  Garibaldi – chi at fatu interrogatziones a  Rattazzi –  e Cattanco, istudiende cun issu  sa costitutzione de una cummissione  parlamentare de istùdiu  subra de sa cunditziones de s’ìsula.  Cattaneo, a pustis de custu, at iscritu in  “Politecnico” (XIII, 1862) s’artìculu famadu “Un primo atto di giustizia verso la Sardegna”.

A pustis de sa discussione in sa  Càmera, in su 1863, provocada dae sas operatziones repressivas de su generale Govone in Sitzìlia, Asproni est intervènnidu  in su dibàtidu  de sos democràticos, mescamente sitzilianos, chi medas de issos fiant pensende a un’insurretzione in s’ìsula. Issu difendiat su printzìpiu unitàriu  contra a sas ideas separatistas,  e cheriat formas de protesta chi aerent tocadu su sistema  ma  non sa  “pàtria”. Però in su mese de freàrgiu de su 1869, cando unos cantos capos republicanos (cramados  dae Mazzini a Lugano in domo de  Nathan) ant disinnadu cussa insurretzione  generale chi su guvernu, informadu, est resessidu a fàghere fallire, e chi nch’at giutu a arrestos medas in su mese de abrile, in Nàpoli, Milanu, Firenze e àteros logos, Asproni resurtat chi esseret unu de sos cospiradores.

In sos annos 1863-67 Asproni est istadu ativu meda  fintzas in su movimentu operaju. In su mese de santugaine de su  1863 at leadu parte in su de 10 cungressos de sas sotziedades operajas, in Parma; e inoghe, cunforma a  su  cussìgiu de  Mazzini de formare  una federatzione natzionale ùnica  de sos assòtzios, l’ant cramadu a fàghere parte de sa cummissione permanente noa, cun sede in Gènova, e fintzas de una cummissione de istùdiu  subra de sa possibilidde pràtica  de fàghere una banca operaja. In sa sèrie de artìculos  chi at publicadu tando  in  “Il Dovere”, cun su tìtulu  “Il Congresso degli operai italiani” (17, 24, 31 de santugaine 7, 28 de santandria., 5 de nadale  1863, 3 de ghennàrgiu 1864), Asproni est in sa matessi lìnia polìtica de Mazzini: netzessidade de  polititzizare sas sotziedades operajas, ca sa revindicatzione  de megioros  econòmicos ìmplicat un’atu polìticu; netzessidade  de s’educatzione e istrutzione, mescamente in sensu morale. Pagos sunt sos atzinnos  a sa netzessidade  de un’istrutzione tècnicu -professionale, e non b’at perunu atzinnu  a sa luta de classe.

In su 1864 Asproni at firmadu su programa de su  “Giornale delle Associazioni operaie italiane”, chi nd’aiant detzisu sa nàschida  in su cungressu  de Parma. At leadu parte  in su de 11 cungressos, cumintzadu in  Nàpoli in su mese de santugaine de su 1864, e at amparadu  sa proposta de G. Bovio subra de sa possibilidade  de fàghere unu cungressu generale de sos operajos, cun rapresentantes de natziones diferentes. Si fiat formadu in  Londra s’Assòtziu  Internatzionale de sos Traballadores, e Asproni aiat amparadu sa  proposta de imbiare  rapresentantes italianos a su cungressu amaniadu pr su  1866. In su  1865 sunt cumintzados sos cuntatos de Asproni  cun Bakunin, chi si fiat istabilidu in  Nàpoli; in su  1867 est de sos chi retziant  su giornale “Libertà e Giustizia” de Bakunin, ma custu no at cambiadu sas ideas mazzinianas suas.

De s’atividade parlamentare de sos ùrtimos annos si podent ammentare, comente tìpicas de Asproni., duas leadas de positzione. Contra a su progetu (chi nch’at giutu a sa  lege 15 austu 1867) subra de sa licuidatzione  de s’asse eclesiàsticu, issu at presentadu unu contraprogetu cun custa lìnias diretivas: totu sos cultos religiosos  sunt lìberos e rispetados, e nemos nde podet èssere impedidu in sa pràtica  si no atentat a sas leges, ne obligadu a  contribùere a  sos gastos pro cale si siat cultu;  sos entes  eclesiàsticos  o ligados a su cultu  sunt suprimidos, e sos benes issoro incamerados dae sas Comunas cun s’òbligu de los alienare. S’ùrtimu discursu suo in sa  Càmera pertocaiat su progetu de fràigu  de lìnias ferruviàrias  in Sardigna.

Asproni si nch’est mortu in Roma su  30 de abrile de su 1876. Sas onoràntzias decretadas dae su Parlamentu  ant fatu nàschere un’intzidente  intre su diputadu  Bonfadini de sa  Dereta e su ministru Nicotera, incurpadu de fàghere de custa morte  un’ocasione de  propaganda de partidu.

Fontes e Bibliografia.

Mancat unu traballu cumpletu subra de Asproni, chi s’atzione cumplessa sua  tocat a la sighire mescamente  in sos “Atti Parlamentari”, in sos artìculos suos e in sa currispondèntzia. Pro custa, in prus de  S. Deledda, “Carteggio inedito di G. A. e A. Brofferio”, Casteddu 1922, e P. Nurra, “Lettore inedite di G. A.”, Roma 1927 (estr. dae “La Cultura Moderna”,1927, fasc. 4), e sos Archìvios de Casteddu, de su  “Museo Centrale del Risorgimento” in  Roma, de su  “Museo del Risorgimento” in Gènova (cfr. A Neri, “Catalogo”, Milanu 1915), si bidant in mesu de s’àteru  sos  “Indici”  de sos  “Scritti editi e inediti di G. Mazzini, Epistolario”, de s’Epistolàriu de C. Cattaneo, de s’editz. natz. de sos  “Scritti di G. Garibaldi”.

De profetu: F. Guardione, Saverio Priscia, Nàpoli 1913, pp. 38, 46, 57, 70, 82 ss.; G. Solari, “Il pensiero politico di G. B. Tuveri”, Casteddu 1915, p. 26; F. Martini, “Due dell’Estrema” , Firenze 1920, pp. 33 s., 52; A. Levi, “Sardi del Risorgimento” , Casteddu 1923, pp. 45 s., 55, 62 s., 66, 74, 84 ss., 94 ss. e passim; N. Rosselli, “Mazzini e Bakounine”, Torinu 1927, pp. 113, 122, 124, 182, 200, 214; M. Nettlau, “Bakunin e l’Internazionale in Italia”, pref. E. Malatesta, Ginevra 1928, pp. 49 ss., 52 s., 110, 375 s.; D. Filia, “Sardegna cristiana”, III, Tàtari 1929, pp. 370, 373, 386, 389, 391 s., 396, 417 ss., 429, 438; S. Deledda, “Problemi sardi del Risorgimento”…. in “Mediterranea”, V, 2 (1931), pp. 14-28; 3, pp. 1-26; E. Pantano, “Memorie” ,I (1860-70), Bologna 1933, pp. 254, 299 s., 384;L. Ravenna, “Il giornalismo mazziniano”, Firenze 1939, pp. 13, 118 s., 154, 241, 253, 284; A. Omodeo, “L’opera politica del conte di Cavour”, I, Firenze 1940, p. 168; G. La Cecilia, “Memorie storicopolitiche”, cuidadu dae R. Moscati, Varese 1946, pp. 576, 645;A. C. Jemolo, “Chiesa e Stato in Italia negli ultimi cento anni”, Torino 1948, p. 257;D. Scano, G. “A. nel quadro degli avvenimenti politici del Risorgimento”, in “Studi Sardi”, VIII (1948), pp. 198-237;E. Conti, “Alcuni documenti relativi al soggiorno fiorentino di M. Bakunin” (1864-65), in “Movimento Operaio”, Il (1950), pp. 128 s.; E. Vitale, “Il tentativo di introdurre il matrimonio civile in Piemonte” (1850-52), Roma 1951, pp. 24, 38, 54 s., 57, 138; P. Alatri, “Lotte politiche in Sicilia sotto il governo della Destra” (186674), Torino 1954, pp. 69, 277, 403; A. Romano, “Storia del movimento socialista in Italia”, Milanu-Roma 1954, 1, pp. 53, 83, 136, 138, 146, iso, 161 s., 180, 195, 197, 316 s., 333; II, p. 108; F. Brancato, “La Sicilia nel Primo ventennio del regno d’Italia”, Bologna 1956, p. 369; G. Carocci, “A. Depretis e la Politica interna italiana dal 1876 al 1887”, Torinu 1956, p. 69; P. Alatri, “Moderati e radicali nel 1860”, Milanu 1959, p. 71; “Antologia storica della questione sarda”, cuidadu dae L. Del Piano e pref. L. Bulferetti, Pàdova 1959, pp. XXXIX, XL, XLVI; B. Montale, “La Confederazione Operaia Genovese e il movimento mazziniano in Genova…”, Pisa 1960, p. 39.

Ligàmene: http://www.treccani.it/enciclopedia/giorgio-asproni_(Dizionario-Biografico)/

Leave a comment

Send a Comment

S'indiritzu email tuo no at a èssere publicadu. Is campos pedidos sunt signados *