Su patrimòniu, su pessonale, est su chi retzimus dae sos mannos nostros, est su nostru e nde devimus fruire e gosare cun sa famìlia e cun gente istimada, lu devimus mantènnere e finas ismanniare e in fines tenimus su dovere de lu passare a fìgios nostros, non de l’ispèrdere. Su patrimòniu podet èssere finas colletivu, no est de nemos in particulare ma est de totus, est unu patrimòniu creadu dae generatziones e generatziones e onniunu devet sentire su dovere de lu passare a sos venidores.
Sas categorias chi formant custu patrimòniu colletivu sunt meda: s’arte, modesta o sublime chi siat, sas marinas, sas biddas e tzitades, sas domos e palatzos, su paesàgiu naturale, s’istòria e sa memòria, sas paràulas, matèria prima de sa limba e de sa literatura orale e iscrita. Su logu in definitiva.
Unu logu est nostru ca l’amus fatu nostru, ca b’amus postu sinnales in ue nos reconnoschimus, ca li amus dadu unu caràtere chi lu diferèntziat dae un’àteru. Unu logu, in se, non sinnificat nudda si no est depositàriu de sìmbulos, si non tenet unu balore agiuntu de istòria, e finas de annotatziones mìticas. Dare balore, amparare, dare a connòschere e defensare su logu pròpiu est una forma arta de patriotismu, chi in ùrtima anàlisi cheret nàrrere amore pro sa terra pròpia. Nois Sardos amus eredadu sa basìlica de Sacàrgia, sa necròpoli de Tuvixeddu. Amus eredadu sas costeras, su colore de su mare nostru. Sas launeddas, sa mùsica nostra. Amus eredadu sete mìgia nuraghes chi diferèntziant s’ìsula nostra dae cale si siat àtera, e chi li dant unu caràtere ùnicu, particulare, irripetìbile. Amus eredadu sa limba. Nos devimus indinnare totus paris in contra de sa violèntzia chi chircant de fàghere a sas costeras nostras, a su paesàgiu e a totu sos àteros sinnos, ùnicos, de s’identidade e de su patrimòniu nostru. Sa Sardigna diat èssere sa matessi sena sa basìlica de Sacàrgia, o sena Tuvixeddu?
Diat èssere sa matessi sena sos nuraghes? Non b’at unu nuraghe pretzisu a un’àteru; bi nd’at mannos e minores, sèmpritzes e cumplessos, bellos e galu prus bellos. Totus però sunt nuraghes, monumentos pròpios de sa terra nostra, de su logu; li podimus finas nàrrere monumentu natzionale nostru. Sunt issos chi caraterizant sos sartos e sas campedas, chi dant su caràtere particulare a sa terra nostra, non tzertu cussos fràigos mentòsigos, fìgios de s’ispeculatzione distrutora, de su mantu de tzimentu chi cherent istèrrere in totue, de sa omogeneizatzione estètica e ètica a sa cuale nos cherent obligare.
Sa Sardigna diat èssere sa matessi sena sa limba chi issa at generadu, sa limba de sa terra, sa limba de su logu? Su gradu de indinnatzione chi tenimus contra de sos intentos de violèntzia a totu sas categorias de su patrimòniu colletivu nostru, si devet mustrare finas contra sos atacos chi si faghent a sa limba nostra, su sardu, sa limba nostra natzionale.
Sunt colados bìndighi annos dae cando, in Bartzellona, in su 1996, est istada aprovada sa Declaratzione Universale de sos Deretos Linguìsticos. S’artìculu 1 de custa Declaratzione afirmat: “Sa Declaratzione presente definit comunidade linguìstica onni sotziedade umana chi, assentada istoricamente in unu logu determinadu, reconnotu o
nono, si identìficat comente pòpulu, e at isvilupadu una limba comuna comente mèdiu de comunicatzione naturale e de coesione culturale intre sas pessones. Su tèrmine limba pròpia de unu logu disinnat su faeddu de sa comunidade istoricamente istabilida in su territòriu medèsimu”. Su primu cuntzetu chi ponet in evidèntzia custu artìculu est chi sa realidade linguìstica de una comunidade, reconnota o nono dae un’istadu, esistit. Chi sa Frantza, pro esempru, non reconnoscat chi in su territòriu suo si faeddet s’otzitanu, su catalanu, su brètone o su corsicanu, no àlterat sa realidade de custas limbas. Esistint e sunt faeddadas. O chi s’istadu grecu detzidat chi s’ùnica comunidade linguìstica est sa greca, ismentighende s’esistèntzia in territòriu suo de sa limba matzèdone e de s’albanesa, non cheret nàrrere chi non bi siat gente chi faeddet custas duas limbas.
S’àteru cuntzetu chi ponet in resartu su primu artìculu de sa Declaratzione est su de sa territorialidade, de su logu in ue si faeddat una limba; non si tratat de unu logu cale si siat, ma de su logu in ue istoricamente custa comunidade aposentada at creadu sa limba sua.
Sos istados, pro sa magiore parte, sunt plurilìngues, e meda de custos tenent in sa Costitutzione issoro unos artìculos chi règulant custa cunditzione. In Europa, sos istados monolìngue sunt pagos: su Portugallu, s’Islanda e carchi àteru formadu de reghente, comente sa Croàtzia. In totu sos àteros si faeddant duas o prus limbas, ufitziales o nono e, in cantu a reconnoschimentu e aplicatzione de sos deretos linguìsticos esistint diferèntzias intre istadu e istadu. S’aplicatzione de custos deretos linguìsticos sighit duos modellos teòricos generales chi non sunt rìgidos, ma podent presentare totu una bariedade de aplicatziones. Sos printzìpios fundamentales sunt:
- printzìpiu de personalidade, chi reconnoschet a onni tzitadinu sos deretos derivados dae s’ufitzialidade de sa limba in totu su territòriu duncas, in casu de esistire s’ufitzialidade de duas limbas, li reconnoschet su deretu de isseberare, cun s’amministratzione o comente limba veiculare in s’iscola, sa limba chi preferit. – printzìpiu de territorialidade, chi cunsistit in dare a sa limba unu territòriu geogràficu definidu, unu logu, in ue custa limba siat prioritària, in s’amministratzione, in sas iscolas pùblicas e in totu sos àmbitos de impreu. Su tzitadinu chi bivet in cussu territòriu tenet su dovere de connòschere e impreare sa limba de su territòriu. S’istòria de una limba est dada dae s’esistèntzia de su logu in ue s’est fraigada e faeddada e est custu matessi printzìpiu de territorialidade, chi at dadu continuidade istòrica a sas limbas, a totu sas limbas, e nde rapresentat sa garantzia de s’mbeniente. Si no esistit unu logu definidu, est meda difìtzile chi una limba podat sighire bia. Custu printzìpiu de territorialidade però no est aplicadu de sa matessi manera a totu sas limbas. Pro su prus est aplicadu a cussas chi tenent un’istadu chi las amparat. Est s’istadu su chi sarvat o imponet una limba.
Una pregunta chi nos podimus fàghere est custa: “Chie est chi faeddat “? Sena bi pensare meda, sa risposta prus sèmpritze e naturale diat èssere: sunt sas pessones sas chi faeddant. Custa afirmatzione però presuponet chi un’indivìduu cumintzet a faeddare a manera ispontànea in sa limba chi cheret isse, in sa chi at isseberadu, e chi s’impreu colletivu de sa limba nascat dae sa suma de sos indivìduos chi la faeddant. Custu no est beru, ca cale si siat limba est unu fatu sotziale. Nemos faeddat a in foras de unu cuntestu sotziale chi giai s’agatat, semper cambiante est beru, ma chi est preesistente a sa pessone. Custa podet isseberare s’impreu linguìsticu cun una tzerta libertade, ma su fundamentu de s’impreu linguìsticu est su logu, su territòriu in ue si faeddat cussa limba. Non sunt sas pessones chi isseberant, ma est su logu, s’istòria linguìstica de su logu chi detzidit sa limba chi ant a faeddare sos chi bi naschent e/o bi campant. Su fràigu de s’istadu modernu si fundamentat subra de printzìpios liberales, printzìpios chi cherent dare a totu sos tzitadinos sos matessi deretos, sena contare cun sas diferèntzias chi podant esistire intre issos, diferèntzias pro esempru culturales o linguìsticas. Sa comunidade dominante imponet, pro su prus, sa cultura e sa limba suas in s’istadu. No esistint minorias in s’internu suo, e si esistint si devent uniformare. Su pluralismu culturale e linguìsticu, mediante s’mpreu a totu sos livellos de una limba minoritària est bidu, a manera paradossale, comente mecanismu contràriu a s’isvilupu de sa comunidade minoritària.
E custa passat duncas a èssere minorizada. Su chi si chircat est sa omogeneizatzione de sas pessones, de sas culturas e de sas limbas, non s’uguagliàntzia de sos deretos, de onni deretu. Su peus est chi custas ideas penetrant in sa comunidade linguìstica discriminada, in forma de aversione a sa diversidade pròpia. De sa matessi maner a chi esistit sa xenofobia, esistit sa endofobia. Si tratat de una forma incussiente (o nono), ma subdola, de ratzismu, linguìsticu, chi a bortas est presentada, a manera fine, cun una manu de carchina de egualitarismu.
Tullio De Mauro, in un’artìculu de su 10 de cabudanni de su 2007 in su “Corriere della sera” tituladu : Studiare la propria “lingua” è un diritto sacrosanto, iscriende de sa dibata in su Parlamentu italianu subra de sa “legge per la tutela della lingua friulana presentata dall’assessore regionale all’istruzione Antonaz”, ammentat chi in sos annos ’ 70 sos grupos dirigentes de totu sos partidos polìticos italianos, dae sa DC de Aldo Moro a su grupu dirigente de su PCI fiant contràrios non solu a sa tutela de sas limbas minoritàrias, ma finas a connòschere s’istadu de sa situatzione linguìstica in Italia. Unu passàgiu de s’artìculu de T. De Mauro riguardat a nois sardos (e lu pòngio in limba originale): “L’autorevole gruppo dei parlamentari comunisti sardi si ribellava all’idea di promuovere la tutela del sardo: questo, dicevano, avrebbe «ghettizzato» l’isola.”
Torramus sas gràtzias pro s’agiudu amorèvole chi nos cheriant dare, de nos impedire de nche rùere in una situatzione de ghetizatzione, de inferioridade sotziale e culturale. Dae como in antis però de cussos agiudos no nde cherimus prus, ca a bortas b’at etzessos de amore e abratzadas chi atogant a sa pessone istimada.