S’orchestra clàssica in limba sarda

S’orchestra clàssica in limba sarda

de Giuanne Batista Ledda

ispicu-orchestra-popolare-sarda-orlando-masciaSu gradu de cussèntzia de identidade de unu pòpulu, si espressat amparende, defensende e cunservende sa limba de babbu e de mama, ma fintzas connoschende e istimende su patrimòniu de costumàntzias e su patrimòniu artìsticu e musicale chi pro su chi riguardat sa Sardigna est sena duda unu de sos prus ricos, si non su prus ricu e importante de totu s’àrea de su Mediterràneu.

E difatis sas duas espressiones prus artas de sa mùsica polivocale nostra, su Cantu a Cuncordu e su Cantu a Tenore, sunt cunsiderados patrimòniu immateriale de s’umanidade;  e in cantu a mùsica istrumentale, s’istrumentu chi prus rapresentat su patrimòniu artìsticu e musicale  nostru sunt sas Launeddas,  chi s’agatant dae unos tremìgia annos.  Est un’istrumentu fatu cun tres cannas de riu, duos gùtios de chera e unu pagu de cannaitu, sèmplitze e cumplessu, antigu e modernu a su matessi tempus, chi si sighit sonende semper e in totue, un’istrumentu chi mancu sa Grètzia, mama de sas tzivilidades europeas, est resèssida a lu cuntzepire.

Sa faina mia est sa mùsica e a custu propòsitu chèrgio faeddare de sos nùmenes de sos istrumentos de s’orchestra clàssica, entidade musicale istràngia de su totu a sa cultura sarda. A faca a su nùmene sardu e italianu, ais a agatare, in òrdine, su tèrmine inglesu e tedescu (limbas anglo-sàssones); su frantzesu, su castillianu (ispagnolu), su catalanu e su rumenu (limbas neolatinas).

Comintzamus cun su tèrmine orchestra, dae su grecu “orchéstra” chi, in su teatru grecu antigu fiat su logu in une si dantzaiat e, a pustis, pro translatzione, est divènnida s’espressione de s’entidade colletiva prus rapresentativa de sa musica matessi.

In ogni limba, orchestra est una paràula adotada dae su grecu e adatada cunforme a sas esigèntzias fonològicas e morfològicas de sa limba.

orchestra – Orchester – orchestre – orquesta – orquestra – orchestră

In limba sarda, duncas, l’amus a nàrrere orchestra.  1-pipiolu

S’orchestra est formada dae famìlias de istrumentos.

A sa prima apartentent sos Istrumentos a bentu, in italianu Strumenti a fiato/Fiati chi in sardu, si dìamus tradùere dae s’italianu, diamus cramare “istrumentos a sulu” o “Istrumentos de alenu”. Francu su rumenu, in totu sas àteras limbas  sunt “istrumentos a bentu” e creo chi siet custa sa mègius solutzione in sardu.

wind instruments – Blasinstrumente – instruments à vents – instrumentos de viento – instruments de vent – instrumente de suflat.

A sos istrumentos a bentu apartenent duas categorias numenadas in italianu: Legni e Strumenti di ottone. In sardu lis amus a nàrrere:

“Istrumentos de linna / Linnos” e “Istrumentos de otone”

wood wind – Holtzblasinstrument – bois – de viento / de madera – de vent de fusta – suflat

 

“Istrumentos de linna” andat bene meda ma, si nde bogamus “istrumentos”, comente est in italianu e los cherimus cramare cun unu tèrmine ebbia, devimus pònnere che in italianu su masculinu plurale “Linnos” chi, mancari sa fortzadura lessicale, tenet unu sinnificadu prus pretzisu chi non linna.

Su primu istrumentu de custa categoria est su flàutu chi in Sardigna esistit dae s’antighidade  e bi nd’at de vàrios tipos.

Flauto, in italianu.

Est fatu de metallu, ma antigamente fiat de linna.

flute – Flöte – flûte – flauta – flauta – flaut

Passamus a un’àteru tipu de flàutu, su chi in italianu est su flauto dolce/a becco/diritto, un’istrumentu antigu meda.

In sardu pro custu istrumentu tenimus unu tèrmine nostru, una paràula ereditària: Pipiolu.

In àteras limbas est:

sweet flute/recorder – Blockflöte – flûte à bec/enregistreur – flauta doulce/grabadora – flauta dolça/gravadora – înregistrator

Comente podimus bìdere, lu narant in sas maneras prus vàrias e nois, in càmbiu, dae annos meda e sèculos, li naramus “pipiolu”.

2-piffaru

Òboe

Oboe, in italianu.

Custu istrumentu devet su nùmene suo a su frantzesu autbois chi cheret nàrrere sa parte arta  de s’àrbore (linna), sa prus fine, duncas sa prus adata pro costruire s’istrumentu.

In limba sarda impreamus sa matessi paràula ma cun s’adatamentu grammaticale de s’atzentu. In sas àteras limbas est:

oboe – Oboe – hautbois – oboe – oboè – oboi

Corru inglesu.

Corno inglese, in italianu. Originàriu de sa Frantza e non de s’Inghilterra, est una genia de fradile  de s’òboe e sonat una “quinta” prus in bàsciu de custu. Devet su nùmene suo a un’isbàgliu de tradutzione. In frantzesu, difatis, si narat “anglè“, est a nàrrere anguladu, ca in tempus antigu si presentaiat mujadu a àngulu, a manera sìmile a sa pronùntzia de s’agetivu “anglais”, inglesu,

Henglish horn – Henglisch Horn – cor anglais – corno inglés – corn angles -corn englez

 

Clarinete

Clarinetto, in italianu

Clarinet – Klarinette – clarinette clarinet – clarinet – clarinet

Essende in totu sas limbas prus o mancu su matessi, in sardu apo adatadu sa desinèntzia in “e”; mègius chi non in “u”.

Fagoto

Fagotto, in ital.

Bassoon – Fagott – basson – fagot – fagot – fagot    

In custa paràula imbetzes, apo prefertu lassare sìnchera sa desinèntzia.

Otones

Ottoni, in italianu. Si tratat de un’àtera categoria de istrumentos a bentu. Fintzas inoghe apo lassadu sa matessi paràula adatende·la a sas règulas ortogràficas nostras.

brass – Blechblasinstrumente – cuivres – instrumentos de metal – instruments de metal – instrumente de alamă

 

Corru frantzesu

Corno francese, in italianu.

French horn – Französisch Horn – cor français – cuerno francés – corn francès- corn francez

Si narat frantzesu, ma a nàrrere sa veridade est inglesu, ca est s’evolutzione de su corru de sa catza a su matzone.

Normalmente si li narat corru sena acumpangiamentu de àtera paràula.

Non ismentighemus chi in Sardigna tenimus su “corru de boe” e su “corru marinu” o “corra”, in italianu tritone.

Trumba

Tromba, in italianu.

Trumpet – Trompete – trompette – trompeta – trompeta – trompetă

 

Trotzas e mazos

Strumenti a percussione/Percussioni

percussion instruments – Slagininstrumente – instruments de percussion – instrumentos de percusión – instruments de percussió – instrumente de percuţie

In italianu sunt “bacchette e mazzuoli” sos atretzos chi servint a produire su sonu. De sos istrumentos a “trotzas e mazos”, chi sunt meda, nde sebero tres:

Tùmbaru mannu

Grancassa, in italianu.

Nois non tenimus càscias, tenimus su tùmbaru, duncas est fàtzile, su tùmbaru lu faghimus mannu, faghimus che sos tedescos chi faeddant de “tùmbaru” e non de “càscia”. bass drumGrosse Trommel – grosse caisse – bombo – bombo – toba mare

Tedatzeddu (cun trinnitos)

Tamburello basco (con sistri), in italianu.

Pro ite devimus cramare cun unu nùmene furisteri un’istrumentu chi giai esistit dae sèculos meda in Sardigna cun su nùmene suo?

basque tambourine – baskische Trommel – tambourin basque

pandereta vasca – pandereta basca – tamburina basca

3-sonagios

Sonatzos/as

Campanacci

cowbells – Kuhglocken – sonailles – cencerros – esquellots – talange

 Cordas

In italianu ebbia sunt Strumenti ad arco o Archi, mentres chi in totu sas àteras limbas  sunt “cordas” e gasi lis amus a nàrrere fintzas in sa limba nostra.

string instruments – Streichinstrumente – instruments à cordes – instrumentos de cuerda – instruments de corda – instrumente de coarde

E pro concluire:

Coru

Boghe culta dae su lat. chōru(m), dae su gr. chorós.

Est sa sardizatzione de s’italianu Coro. In sas àteras limbas est:

choir – Chor – chorale – coro – cor – cor

Sa Sardigna no at tentu mai una realidade de mùsica corale, ma polivocale. Sos coros cun boghe de òmine chi connoschimus e  chi oramai apartenent de su totu a sa traditzione musicale sarda, sunt nàschidos a pustis de sa segunda gherra mundiale dae s’esperièntzia continentale de sos militares sardos, isvilupende·si comente una amprificatzione vocale de su Cantu a Tenore e de su Cantu a Cuncordu.

Giuanne Batista Ledda, professore de Teoria e de Semiografia in su Cunservatòriu de Mùsica “Luigi Canepa” de Tàtari.

 

Leave a comment

2 Comments

  1. …su chi tue INOGHE AS giamadu corru marinu,… creo chi siat su chi nois in custos tretos giamamos “” SU CONCHIDZU “”…e lu sonaimis in istiu caco andimis a bistare in campannia,…in ocasione de sa festa de sas MARIAS de CARAVETA…

  2. Interessante: una faina mai lézida innanti (a parte su chi aiat iscritu Don Dore in s’òpera apitzu de sos istrumentos musicales de sa traditzione, Gli strumenti della musica popolare sarda).
    Tio fàghere una osservatzione a s’iscritura “sonatzos” (fata fossis interpretendhe s’iscritura “sonazzos” con /zz/ pro sonu africadu dentale surdu. Ma totu sas variantes (a parte chi connosco personalmente de pisedhu sa peràula “sonazu/sonazos”) narant chi su sonu est africadu dentale sonoru (sonàgia, sonàgiu, sonalla, sonaza, sonazu, sonos chi currispondhent in manera perfeta in totu su sardu, es. pàgia /palla /paza, tantu pro fàghere un’esémpiu, e isperendhe chi unu ‘currretore’ no càmbiet a sa maconatza – mi at cambiadu custa peràula a “macinata”! – su chi so iscrindhe). Duncas s’iscritura bona est “sonazos”, istabbilidu chi su digramma /tz/ andhat bene sempre pro distínghere su sonu surdu.

Send a Comment

S'indiritzu email tuo no at a èssere publicadu. Is campos pedidos sunt signados *