Sas limbas de Isvìtzera

Sas limbas de Isvìtzera

    –  de Sarvadore Serra  –

Sas bator limbas natzionales  de  Isvìtzera  sunt su  tedescu, su frantzesu, s’ italianu e su rumantsch.  Totus, francu su rumantsch, tenent su status  de limbas ufitziales  in s’ Amministratzione Federale de sa  Cunfederatzione Isvìtzera  .  

Cunforma a datos de su 2013, sos chi faeddant in tedescu (mescamente su  tedescu isvìtzeru, mancari cumprendant fintzas su tedescu istandard) sunt unos 5 milliones (63.5%); sos chi faeddant in frantzesu (mescamente su frantzesu isvìtzeru, ma contende fintzas sos dialetos arpitanos) sunt 1.8 milliones (22.5%); sos chi faeddant in italianu (mescamente italianu isvìtzeru, ma contende fintzas sos dialetos lombardos), 645.000 (8.1%); sos chi faeddant in rumantsch, 40.000 (0.5%).  

Sa regione tedesca (Deutschschweiz) est, pagu prus o mancu,  in s’est, in su nord e in su tzentru; sa parte frantzesa (sa Romandie) est in s’ovest;  s’àrea italiana  (Svizzera italiana) est in su sud. In Graubünden,  in s’est, b’at galu una populatzione minore chi faeddat in rumantsch. Sos cantones de Fribourg, Bern e Valais sunt ufitzialmente bilìngues; Graubünden est ufitzialmente trilìngue.

——–

Limbas natzionales e regiones linguìsticas

–         Tedescu

Sa parte germanòfona de s’Isvìtera (tedescu: Deutschsprachige Schweiz, frantzesu: Suisse alémanique, italianu: Svizzera tedesca, rumantsch: Svizra tudestga) est, pagu prus o mancu, su 65% de s’ Isvìtzera (Isvìtzera Nordotzidentale, Isvìtzera Orientale, Isvìtzera Tzentrale, su prus de su subramonte isvìtzeru e sa parte prus manna de sas  Alpes isvìtzeras).

In 17 cantones su tedescu est s’ùnica limba ufitziale (Aargau, Appenzell Ausserrhoden, Appenzell Innerrhoden, Basel-Stadt, Basel-Landschaft, Glarus, Lucerne, Nidwalden, Obwalden, Schaffhausen, Schwyz, Solothurn, St. Gallen, Thurgau, Uri, Zug, Zurich).

In sos cantones de Bern, Fribourg e Valais, su frantzesu est coufitziale; in su cantone trilìngue de Graubünden, prus de su mesu de sa populatzione faeddat in tedescu, cando chi su restu faeddat in  rumantsch o in italianu. Semper e cando, totu sas limbas sunt idiomas ufitziales in sos cantones issoro.

Sos isvìtzeros chi faeddant in frantzesu  si definint Romands e a su territòriu issoro li narant Romandie; sos isvìtzeros chi faeddant in frantzesu unu tempus mutiant  (e galu lu faghent collochialmente) sos isvìtzeros chi faeddant in frantzesu  “welsche”, e s‘àrea issoro Welschland, chi tenet sa matessi etimologia  de s’inglesu welsh (abbàida walha). In Germània welsch e Welschland si riferint a s’Itàlia; in cue, su tèrmine est anticuadu, pagu impitadu, e unu pagu de diminisprètziu.

Sos isvìtzeros chi faeddant in tedescu non si cunsìderant unu grupu uniforme : su faeddadore mèdiu si cunsìderat un’abitante de  Solothurn, St. Gallen, e Uri, e si bidet non comente unu chi faeddat su tedescu isvìtzeru ma comente unu chi faeddat su Baseldytsch (dialetu de Basel), su Bärndütsch (dialetu de  Berna),  su Züridütsch (dialetu de  Zurigu). Custu non nos depet ispantare, ca non b’at una forma unificada de tedescu isvìtzeru, e su tèrmine “tedescu isvìtzeru” est petzi una definitzione genèrica  chi si referit a totu sos dialetos tedescos de Isvìtzera. Sa  sussidiariedade marcada de su federalismu  isvìtzeru, in ue detzisiones medas las leant a livellu munitzipale o cantonale, afortit custa tendèntzia.

Belle gasi, cunforma a datos de su 2013, su 10.1%  (unas  830,000 pessones ) de sos residents isvìtzeros faeddant su tedescu artu (connotu fintzas comente tedescu istandard), forsis pro more de sa presèntzia de immigrados tedescos.

Dae s’Edade mèdia, s’est isvilupada uan diferèntzia manna intre sos cantones rurales  de s’Isvìtzera germanòfona  e sos cantones tzitadinos, in ue fiant difusos sos tràficos e sos cumèrtzios.  A pustis de  Reforma, sos cantones fiant o catòlicos o protestantes, e custu at fatu aumentare sas diferèntzias. Fintzas oe, chi in totu sos cantones b’at gente bènnida dae totue, in sas biddas de monte b’at diferèntzias, cun sas biddas catòlicas prenas de capellas e de istàtuas de santos, e sas biddas protestantes cun sas fatzadas de sas domos prenas de versos de sa Bìblia.

–         Frantzesu

Sa parte francòfona de s’Isvìtzera (frantzesu: Romandie, la Suisse romande, tedescu: Romandie, Welschland, Welschschweiz o Westschweiz, italianu: Svizzera romanda) pertocat s’àrea  de sos  cantones de Ginevra, Vaud, Neuchâtel e Jura,  e fintzas sas partes francòfonas  de sos cantones  de Berna (cun una majoria germanòfona), Valais (cun una majoria francòfona), e Fribourg (cun una majoria francòfona). 1.9 milliones de pessones (su 24.4% de sa populatzione isvìtzera) istant in Romandia.  Su  frantzesu isvìtzeru istandard e su frantzesu de Frantza sunt sa matessi limba, cun carchi diferèntzia. Pro nàrrere, comente in àteras regiones de sa  francofonia, sos isvìtzeros (comente su prus de sos belgas francòfonos) ponent septante (setanta) imbetzes de soixante-dix (literalmente, “sessanta deghe”) e nonante (noranta) imbetzes  de “quatre-vingt-dix” (“bator binti e  deghe”). In sos cantones  de Vaud, Valais e Fribourg, sos faeddadores ponnet huitante (otanta) imbetzes  de su  frantzesu istandard “quatre-vingts” (bator binti).

Istoricamente, s’idioma chi faeddaiant sos abitadores de su prus de sa Romandia fiat su francu-proventzale. Su francu-proventzale (chi li narant fintzas arpitanu) est una limba chi a bortas la cunsìderant a mesu caminu intre sa  langue d’oïl (sa limba istòrica de sa Frantza setentrionale, mama de su frantzesu) e s’otzitanu (sa langue d’oc, faeddada in sa Frantza meridionale). Su frantzesu istandard e su francu-proventzale/arpitanu, linguisticamente, sunt distintos e s’intercumprensione est limitada. Su francu-proventzale/arpitanu sos giòvanos lu sunt faeddende semper prus pagu.Su tèrmine Romandia no esistit in manera formale in su sistema polìticu, ma l’impitant  pro distìnghere e unificare sa populatzione francòfona de Isvìtzera.

–         Italianu

S’Isvìtzera italiana (italianu: Svizzera italiana, rumantsch: Svizra taliana, frantzesu: Suisse italienne, tedescu: italienische Schweiz) est sa parte italòfona de Isvìtzera, e includet su Cantone de Ticino , sa parte meridionale de Graubünden e sa badde de  Gondo.

Custa regione linguìstica cugùgiat un’àrea de pagu prus o mancu 3.500 km² e tenet una populatzione totale de unos 350.000 abitantes, cun unu nùmeru  de italòfonos residentes in Isvìtzera chi nche lompet a  545.274 pessones (a fùrriu de su  7% de sa populatzione isvìtzera).

–         Rumantsch

A livellu cantonale, su rumantsch est limba ufitziale petzi in su cantone trilìngue de Graubünden, in ue sas munitzipalidades sunt lìberas de ispetzificare sas limbas ufitziales issoro.

Comunidades importantes de faeddadores de rumantsch sunt presentes in  Surselva, in sa badde Sursés/Oberhalbstein, in sa Engadin bassa e in Val Müstair.

Su rumantsch est istadu reconnotu comente una de sa bator “limbas natzionales” dae sa Costitutzione federale isvìtzera in su 1938. Est istadu decraradu “limba ufitziale ” de sa  Cunfederatzione  in su 1996, e custu cheret nàrrere chi sos chi faeddant in  rumantsch podent impitare sa limba issoro cun su guvernu federale e tenent su deretu de otènnere un resposta  in rumantsch – in Rumantsch Grischun, ca sas autoridades federales  impitant petzi sa limba istandardizada.

–         Àteras limbas

A parte sas limbas ufitziales e sas medas variedades  de tedescu isvìtzeru, b’at duos idiomas romànicos: su francu-proventzale e su lombardu. Unos 20.000 romanì faeddant in sinti. B’at chimbe limbas de sos sinnos: tedescu isvìtzeru, frantzesu, italianu, austrìacu e tedescu.

–         Latinu

Pro evitare de traduire su nùmene de s’Isvìtzera in sas bator limbas natzionales, impitant su latinu in sas monedas (Helvetia o Confoederatio Helvetica) e in sos  francubullos (Helvetia). Su domìniu   internet pro s’Isvìtzera est .ch, s’incurtziadura de su nùmene latinu de sa Confoederatio Helvetica (Cunfederatzione Isvìtzera). In su Palatzu federale de Isvìtzera b’est s’iscritzione Curia Confoederationis Helveticae.

Pro tènnere su matessi nùmene in totue, unos cantos assòtzios e fundatziones tenent nùmenes latinos, comente Pro Helvetia, Pro Infirmis, Pro Juventute, Pro Natura, Pro Patria, Pro Senectute, Pro Specie Rara, etc.

Ligàmene: https://en.wikipedia.org/wiki/Languages_of_Switzerland

Leave a comment

Send a Comment

S'indiritzu email tuo no at a èssere publicadu. Is campos pedidos sunt signados *